W czerwcu na łąkach i ugorach można spotkać nietypową roślinę, której długie nitkowate pędy oplatają inne rośliny, jakby je dusiły. To „diabelskie włosy”, tak rośliny z tego rodzaju nazywają mieszkańcy tropikalnych części świata, w naszym klimacie nie jest ona tak groźna, ale dawniej też była uciążliwym chwastem upraw. Teraz jest raczej ciekawostką przyrodniczą.
Pasożytnictwo zwykle kojarzy nam się ze zwierzętami i rzeczywiście wśród zwierząt grupa pasożytów jest bardzo liczna. Wśród roślin pasożytów jest stosunkowo niewiele, a szczególnie pasożytów całkowitych tj. takich, które wszystko co jest im potrzebne do życia czerpią z rośliny, na której pasożytują. Rośliny pasożytnicze nie wytwarzają chlorofilu, najczęściej też nie posiadają korzeni. W naszej florze roślin całkowicie pasożytniczych jest niewiele, a mianowicie 24 gatunki, należące do 4 rodzajów (kanianka, zaraza, zaraźnica i łuskiewnik).
Kanianka to rodzaj, którego przedstawicieli, a przynajmniej niektóre gatunki stosunkowo często możemy spotkać w naturze. Do rodzaju kanianka (Cucuta), w naszej florze należy 6 gatunków, z czego jeden – kanianka lnowa (C. epilinum) to gatunek prawdopodobnie już u nas wymarły. Kanianka należy do rodziny powojowatych (Convolvulaceae). Wszystkie gatunki krajowe to bezzieleniowe rośliny jednoroczne. Spotkać je można na łąkach, polach uprawnych, przydrożach i zaroślach nadrzecznych.
Kanianka ma bardzo ciekawy cykl rozwojowy, który w dużym skrócie opiszę. Nasiona podczas kiełkowania, wytwarzają bardzo szczątkowy korzeń, którego głównym zadaniem jest utrzymanie siewki w podłożu. Siewka nie wytwarza liścieni ani tym bardziej liści, do swojego początkowego rozwoju wykorzystuje substancje odżywcze zawarte w nasieniu. Po wykiełkowaniu z nasienia wyrasta cienki, nitkowaty żółtawy lub różowawy pęd, który wykonuje koliste ruchy, szukając w otoczeniu rośliny, na której mógłby się owinąć. Jeśli taki pęd napotka żywiciela, to następnie bardzo szybko wykonuje kilka obrotów naokoło spotkanej łodygi, a na jego powierzchni wytwarzają się ssawki, które wnikają do pędu żywiciela. W tym momencie zamiera korzeń i dolna część łodygi i od tej pory kanianka rozpoczyna swój pasożytniczy żywot. Co ciekawe, jeśli kiełkujący pęd kanianki napotka np. suchą łodygę to nie owija się wokół niej i nie wytwarza ssawek. Kiełkująca siewka może żyć bez kontaktu z inną rośliną do trzech tygodni (zwykle jednak już po tygodniu ginie). W tym czasie osiąga długość od 10 do 30 cm. Może się tak zdarzyć, że jeśli roślina nie znajdzie odpowiedniego żywiciela, zamiera jej korzeń i dolna część pędu, a kanianka przesyła substancje pokarmowe w górne części swojego pędu i jeszcze przez jakiś czas może rosnąć. Jeśli jednak dalej nie znajdzie żywiciela ginie z wygłodzenia.
Po dostaniu się na roślinę żywicielkę i wpuszczeniu w jej łodygę ssawek, kanianka zaczyna się bujnie rozwijać, a jej pędy rozgałęziają się. Ich długość, w zależności od gatunku, może dochodzić nawet do 1,5 m a nawet 2 metrów. Kanianka nie wytwarza liści, a jedynie pędy i kwiaty. Te ostatnie skupione są w pęczkach na łodydze. Są one drobne, zrosłopłatkowe, różowe, żółtawe lub białawe.
Kanianka pospolita (Cuscuta europaea) ma białawe kwiaty skupione w gęstych, główkowatych kwiatostanach. Jest to najpospolitszy krajowy gatunek notowany w większości regionów kraju. Pasożytuje na wielu gatunkach roślin. W Ogrodzie pojawiała się przez kilka lat na pokrzywie.
Kanianka macierzankowa (Cuscuta epithymum) spotykana jest najczęściej na łąkach a także w uprawach koniczyny i lucerny, na terenie całego kraju. Pasożytuje na bardzo wielu gatunkach. Jej pędy mogą być zabarwiona na żółto lub różowo, silnie rozgałęzione o długości do 1 m. Kwiaty drobne dzwonkowate zebrane w kilkukwiatowe pęczki. Mają zabarwienie białe lub żółtaworóżowe. Ładnie pachną. W Ogrodzie ten gatunek pojawił się spontanicznie kilka lat temu w kolekcji flory Polski na skarpie z roślinami bieszczadzkimi.
Kanianka polna (Cuscuta campestris) to gatunek pochodzący z USA, ale u nas już zadomowiony. Po raz pierwszy zaobserwowany w Polsce w 1939 roku. Spotykany stosunkowo rzadko, głównie w południowo-wschodniej i centralnej części kraju. Pędy są cienkie, nitkowate, żółtawe, długości do 1,2 m. Kwiaty drobne, zebrane w kilkukwiatowe pęczki, żółtawe. Pasożytuje na bardzo wielu gatunkach, zarówno dzikich jak i uprawnych.
Kanianka wielka (Cuscuta lupuliformis) występuje w zaroślach nad dużymi rzekami (Wisła, Odra, Warta, Bug, San), pasożytuje głównie na roślinach drzewiastych.
Kanianka kończynowa (Cuscuta trifolii) jest pasożytem w uprawach roślin strączkowych, zwłaszcza koniczyny.
Niesamowite bogactwo form, przystosowań i możliwości organizmów nie jest może dla nas niczym zadziwiającym, ale nie trzeba wyruszać w daleką podróż, aby odkrywać rzeczy niezwykłe, czasami warto popatrzeć baczniej wokół siebie.
Wiesław Gawryś, Anna Gasek.
