Goździki to rośliny większości z nas dobrze znane, ale czy wiemy, gdzie można znaleźć je w naturze i jak rozpoznać gatunki? Przyjrzyjmy się rodzimym goździkom. Gożdzik (Dianthus) to rodzaj należący do rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), w Polsce reprezentowany przez 11 gatunków. Rośliny tego rodzaju już w starożytności musiały podbić serca ludzi, a świadczy o tym nadana nazwa Dios anthos, czyli kwiat Zeusa, najwyższego boga w starożytnej Grecji. W Polsce te piękne kwiaty można spotkać na różnych stanowiskach od szczytów gór po nieużytki.

Goździk lśniący

Goździk lśniący (Dianthus nitidus) miał swoje stanowiska w Pieninach, ale po 1880 roku żaden z badaczy nie potwierdził występowania tego gatunku na opisywanym terenie. Obecnie znajduje się on na czerwonej liście gatunków zagrożonych jako takson wymarły na obszarze Polski, ujęty też w rozporządzeniu do ustawy o ochronie przyrody jako gatunek podlegający ochronie ścisłej. Roślina jest byliną o wysokości 15-30 cm, tworzącą gęste darnie z płożących ulistnionych pędów i powyżej nich wyrastających łodyg z kwiatami. Liście są lśniące, równowąskie, te na pędach mają szerokość 3-6 mm, te na łodygach są węższe. Kwiaty są różowe, 5-krotne, czyli z pięcioma płatkami, karbowano-ząbkowanymi na szczycie, o blaszce długości 8-12 mm, dość nagle zwężone w podobnej długości paznokieć. Paznokieć to u goździków niewybarwiona część płatka, schowana w zielonym kielichu. Kwiaty osadzone są pojedynczo lub skupione po 2-3 na szczycie łodygi. Według opisów ze stanowisk spoza Polski rośliny kwitną w lipcu, natomiast okazy uprawiane w naszym Ogrodzie rozpoczynają kwitnienie w pierwszej połowie maja. Prezentowane rośliny pochodzą z nasion otrzymanych ze słowackiej części Tatr.

Goździk lodowcowy

Jedynie w Tatrach na kilkudziesięciu stanowiskach rośnie następny uroczy przedstawiciel rodzaju, goździk lodowcowy/lodnikowy (Dianthus glacialis). Ta niska, gęstokępkowa bylina ma wysokość 3-10 cm. Liście równowąskie lub łopatkowate skupione są w gęste różyczki. Łodygi kwiatowe zwykle ukryte w liściach, czasami nieznacznie dłuższe. Kwiaty wonne, 5-krotne, zwykle umieszczone pojedynczo na szczycie łodyżki, czasami zdarza się, że jest ich dwa, trzy. Płatki korony są różowe, u nasady białawe, a na szczycie nieregularnie ząbkowane, talerzykowato rozpostarte. Na stanowiskach naturalnych, powyżej 1000 m n.p.m. kwitnie w czerwcu i lipcu, natomiast w warunkach ogrodowych kwitnienie rozpoczyna już na początku maja. Takson podlega ścisłej ochronie prawnej. Rośliny obydwu gatunków można oglądać w kolekcji roślin górskich na najwyższym wzniesieniu od strony północnej na skałkach przy drewnianym mostku.

Goździk kropkowany

Na łąkach, murawach i w zaroślach w całym kraju, można spotkać goździka kropkowanego (Dianthus deltoides). Ten goździk o wysokości 15-40 cm jest rośliną wieloletnią tworzącą luźne darnie, o długim kłączu, z którego wyrastają liczne pędy płonne i kwiatowe. Liście ciemnozielone, równowąskie o szerokości do 3 mm. Kwiaty wyrastają pojedynczo na długich szypułkach i tworzą luźny kwiatostan – wierzchotkę. Płatki korony wyrastają z cylindrycznego kielicha i są różowo-purpurowe, deltoidalne, z białymi kropkami i ciemnym pierścieniem w nasadzie i płytko ząbkowane  na szczycie. W Ogrodzie zakwita w pierwszej połowie czerwca i kwitnie do września. Charakterystyczny kropkowany rysunek na płatkach jest wyróżnikiem tego gatunku. W Ogrodzie rośnie w kolekcji flory Polski na słonecznej trawiastej skarpie przy głównej alei.

Goździk siny

Goździk siny (Dianthus gratianopolitanus) jest również luźnodarniową byliną wysokości 10-20(25) cm,  ale liście ma lancetowate, ostro zakończone do 2 mm szerokości pokryte woskiem, który nadaje im siną barwę. Kwiaty są 5-krotne, pachnące, zazwyczaj umieszczone pojedynczo na szczycie łodygi, rzadziej po 2-3, na długich szypułkach. Płatki korony wyrastają z rurkowatego kielicha, są jasnopurpurowe, na brzegu nieregularnie ząbkowane lub nieco postrzępione, o blaszce 3 razy krótszej od paznokcia nagle zwężonej w nasadzie. Kwitnie od kwietnia do czerwca, w Ogrodzie zwykle zakwita w drugiej połowie maja lub na początku czerwca. Na naturalnych stanowiskach można go obserwować w nielicznych miejscach na Śląsku, w Wielkopolsce oraz na Wyżynie Małopolskiej, w murawach naskalnych lub suchych borach. Gatunek podlega ścisłej ochronie prawnej i ma status gatunku zagrożonego. W kolekcji flory Polski rośnie na rabacie leśnej, w jej dolnej części. Rośliny zostały rozmnożone z siewek otrzymanych w wyniku doświadczeń prowadzonych w Banku Nasion PAN Ogrodu Botanicznego. Doświadczenia te przeprowadzone zostały w ramach projektu FLORINTEGRAL i zmierzają do długoterminowego zabezpieczenia diaspor roślin gatunków zagrożonych. Celem ww. projektu jest czynna ochrona szaty roślinnej, w tym zbiorowisk i gatunków flory Polski poprzez realizację szeroko zakrojonego planu zintegrowanych działań ochrony czynnej in situ (w miejscu występowania) i ex situ (poza miejscem występowania) wybranych gatunków oraz ich siedlisk.

Goździk kartuzek

Pospolicie w niżowej części kraju, w murawach, na suchych łąkach, słonecznych zboczach występuje goździk kartuzek (Dianthus cartusianorum), jest to wieloletnia roślina zielna o wzniesionych, sztywnych najczęściej pojedynczych, rzadko rozgałęzionych łodygach wysokości 15-70 cm. Liście równowąskie, zaostrzone, szerokości 2-6 mm. Na szczycie łodygi 5-15 kwiatów bez szypułek zebranych jest w kwiatostan tworzący luźną główkę. Kwiaty różowopurpurowe 5-krotne, wyrastające z brunatnopurpurowego kielicha. Płatki korony w zarysie deltoidalne krótsze od paznokcia, na wierzchołku drobno ząbkowane. Kwitnie od czerwca do września. W Bieszczadach występuje podgatunek, goździk kartuzek skalny (Dianthus cartusianorum subsp. saxigenus), który dorasta do 30 cm wysokości, liście mają 1,5-2mm szerokości. Kwiatostan składa się 2-4-kwiatów. Blaszki płatków są 1,5-2× krótsze od paznokcia. Rośliny tego gatunku w Ogrodzie rosną miedzy innymi na słonecznej skarpie pod brzozami, natomiast goździk kartuzek skalny prezentowany jest na skarpie z roślinami bieszczadzkimi, na skałkach.

Goździk skupiony

Goździk skupiony (Dianthus compactus) w Polsce znany jest wyłącznie z Bieszczadów, gdzie rośnie na łąkach w borówczyskach i na skałkach, obecnie objęty  ochroną częściową.  Jest byliną dorastającą do wysokości 20-50 cm, z pojedynczą, rzadziej rozgałęzioną, sztywną łodygą. Liście wąskolancetowate do szerokolancetowatych, szerokości 10-15 mm, łodygowe siedzące (bez ogonków liściowych), odziomkowe (wyrastające od ziemi) na krótkich ogonkach. Kwiatostan to zbite główkowate wierzchotki, składające się z kilku do kilkudziesięciu kwiatów, umieszczone na szczytach pędów. Płatki korony różowe, często z jaśniejszym rysunkiem, długości 7-9 mm, na szczycie ząbkowane. Na stanowiskach naturalnych kwitnie w lipcu i sierpniu, natomiast w Ogrodzie kwitnienie tego gatunku przypada na pierwszą połowę czerwca. Odwiedzając kolekcję roślin górskich, można go zobaczyć na skarpie z roślinami bieszczadzkimi, poniżej drewnianej górskiej chaty. Według niektórych opracowań (The Plant List) goździk skupiony jest podgatunkiem goździka brodatego, (Dianthus barbatus).  Naturalne stanowiska goździka brodatego znajdują się w Azji na obszarze Chin i Korei Północnej oraz w środkowej, wschodniej i południowej Europie. W Polsce jest często uprawiany i czasami dziczeje, a takie rośliny określa się mianem, ergazjofigofitów.

Goździk kosmaty

Goździk kosmaty (Dianthus armeria) nie ma tak okazałych kwiatów i kwiatostanów jak jego kuzyni, występuje dość często na otwartych terenach na niżu i pogórzu, w górach spotykany rzadziej, jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią, o wysokości 20-80 cm.  Łodyga sztywna, gęsto w górnej części rozgałęziona. Liście odziomkowe są podłużnie łopatkowate, a łodygowe wąskolancetowate, szerokości 1-5 mm. Kwiaty są purpurowe, nakrapiane i stosunkowo małe, średnicy 10 mm, zebrane w zbite pęczki na szczycie łodygi. Płatki korony wyrastają z zielonego walcowatego kielicha, na szczycie są ząbkowane i kilka razy krótsze od paznokcia. Kwitnie od czerwca do lipca. Gatunek objęty ścisłą ochroną prawną. W Ogrodzie sam wybiera dogodne dla siebie miejsca, więc można zobaczyć go tam gdzie jest dużo światła, w kolekcji flory Polski najczęściej wysiewa się na rabacie słonecznej przy głównej alei, ale też na rabacie leśnej w jej dolnej części przy starym dębie.

Goździk łysy

Goździk łysy (Dianthus collinus subsp. glabriusculus) podawany był z Polski z okolic Przemyśla w końcu XIX wieku, później już nie odnaleziony. Gatunek ma status wymarłego na obszarze Polski, wzmiankowany jednak w opracowaniu z 2012 r. dotyczącym inwentaryzacji kserotermicznego stanowiska na zboczu doliny Bugu. Jest rośliną wieloletnią o wzniesionych, pokładających się sztywnych pędach o wysokości 20-60 cm, delikatnie owłosionych, z  górną częścią łodygi pozbawioną włosków. Liście podłużnie lancetowate szerokości 5-8 mm z włoskami. Kwiatostan składa się z 2-3 pęczków złożonych z 3-8 (10) kwiatów. Kwiaty o średnicy do 20 mm, różowe do purpurowych z kilkunastoma ciemnymi plamkami. Płatki korony nieregularnie ząbkowane na szczycie. W Polsce występował wyłącznie opisany podgatunek i polska nazwa została nadana w oparciu o jego nazwę naukową, ponieważ glabriaskulus oznacza gładki/gładszy. Nazwę naukową gatunku Dianthus collinus  należałoby raczej tłumaczyć jako goździk pagórkowy. W kolekcji flory Polski prezentowane są rośliny pochodzące z Węgier, na słonecznej rabacie przy jodle, ich kwitnienie można obserwować w drugiej połowie lipca.

Goździk postrzępiony wczesny

Następny przedstawiciel rodzaju wyróżnia się wyjątkowo intensywnym zapachem, goździk postrzępiony wczesny (Dianthus plumarius subsp. praecox) jest endemitem Karpat Zachodnich (poza tym terenem nigdzie indziej nie występuje), w Polsce rośnie tylko w Tatrach i w Pieninach. Objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Jego siedliska to murawy naskalne, piargi i upłazy na skałach wapiennych i dolomitowych. Bylina wysokości do 30 cm tworzy gęste darnie, cała roślina pokryta jest woskiem który nadaje jej szarozieloną, wręcz niebieskawą barwę. Liście płonne równowąskolanceto-wate, szerokości 1-3 mm, całobrzegie, zebrane są w różyczki. Łodygi lekko przegięte, dość wiotkie, nierozgałęzione. Kwiaty 5-krotne, zwykle umieszczone pojedynczo, rzadziej po 2-3 na szczycie łodygi. Z rurkowatego czerwonawo nabiegłego kielicha wyrastają płatki korony, białe lub jasnoróżowe, talerzykowato rozpostarte, na szczycie postrzępione do ok. 1/3 długości, zwężone nagle w dłuższy od blaszki paznokieć ukryty w kielichu. Rośliny wykazują dużą zmienność pocięcia płatków oraz barwy liści i łodygi. Na stanowiskach naturalnych kwitnie w czerwcu i lipcu, w Ogrodzie rozpoczyna kwitnienie zwykle około połowy maja. Ponieważ sam bardzo łatwo się rozsiewa to w kolekcji roślin górskich na najwyższym wzniesieniu pokrywa prawie cały południowy stok, w pełni kwitnienia zapach jest oszałamiający.

Goździk piaskowy

Goździk piaskowy (Dianthus arenarius) jest byliną o wysokości 20-40 cm, słabo pokrytą woskiem, tworząca niezbyt gęste darnie. Łodyga jest zazwyczaj rozgałęziona. Liście równowąskolancetowate, szerokości ok. 1 mm, na brzegu z drobnymi ząbkami. Kwiaty pachnące, 5-krotne umieszczone pojedynczo lub po kilka na łodydze, tworzą wierzchotkowaty kwiatostan. Płatki korony białe lub wyjątkowo różowe, strzępiasto pocięte, głębiej niż do ½  długości blaszki, i dwa razy dłuższym paznokciem. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Naturalne stanowiska znajdują się w północnej i wschodniej części kraju, rośnie w murawach na piaskach, na wydmach i piaszczystych miejscach w obrębie borów. Lubi tereny świetliste lub lekko ocienione. W Ogrodzie rośnie w kolekcji flory Polski, na trawiastej skarpie pod brzozami. Nasiona tego gatunku pochodzą z Kampinoskiego Parku Narodowego i zostały do kolekcji pozyskane w ramach współpracy z Bankiem Nasion PAN ogrodu Botanicznego. W Polsce wyróżniono dwa podgatunki goździka piaskowego: podgatunek typowy Dianthus arenarius  subsp. arenarius i podgatunek pruski Dianthus arenarius subsp. borussicus (Borussia to w języku łacińskim nazwa Prus). Podgatunki różnią się intensywnością owoszczenia oraz rozgałęzieniem łodygi. Gatunek objęty ochroną częściową.

Goździk pyszny

Goździk pyszny (Dianthus superbus) jest rośliną wysokości 20-50 cm zieloną lub sinawozieloną. Łodyga w górnej części słabo rozgałęziona. Liście są wąskolancetowate, dolne tępe, górne ostro zakończone szerokości 3-5 mm. Kwiaty wyjątkowo okazałe, do 60 mm średnicy, o silnym zapachu, tworzą wielokwiatowy, luźny kwiatostan. Płatki korony liliowe, różowe lub białe o blaszce długości 15-25 mm, wyrastają z wąskowalcowatego, zielonego lub różowawego kielicha o długości 20-28 mm. Blaszka na szczycie głębiej niż do połowy postrzępiona, o łatkach równowąskich często widlastych. Kwitnie od czerwca do sierpnia, a w Ogrodzie zwykle rozpoczyna kwitnienie w pierwszej połowie lipca. Jego naturalne stanowiska obejmują Polskę niżową, na pogórzu spotykany jest rzadziej. Preferuje siedliska podmokłe, łąki trzęślicowe i torfowiska niskie. Gatunek objęty jest ścisłą ochroną  oraz uznany za narażony na wyginięcie. W Ogrodzie rośnie w miejscu zwanym „Źródliskiem” niedaleko Wilii Janówek, gdzie jest stały dopływ wody. Rośliny pochodzą z Bukowa na Górnym Śląsku i zostały do Ogrodu pozyskane w ramach współpracy z Bankiem Nasion PAN Ogrodu Botanicznego.

Goździk okazały

Bardzo podobnym gatunkiem ale rosnącym na innych terenach  i siedliskach jest goździk okazały (Dianthus speciosus), ta wieloletnia roślina dorasta do wysokości 30-50 cm, sinawo zabarwiona, wykształca nieliczne pędy płonne oraz ulistnione, w górze słabo rozgałęzione łodygi kwiatowe. Liście wąskolancetowate szerokości 3-8 mm. Kwiaty duże, na długich szypułkach tworzące luźny kwiatostan. Kielich ciemnofioletowo zabarwiony, szerokowalcowaty długości 24-33 mm. Płatki korony różowe, liliowe lub białe o średnicy 50-70 mm. Blaszka na szczycie głębiej niż do połowy pocięta na równowąskie łatki często widlasto rozgałęzione. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Rośliny tego gatunku występują w Tatrach, na Wzniesieniu Gubałowskim i na Babiej Górze, rośnie w traworoślach, rzadziej w murawach wysokogórskich, głównie w piętrze kosodrzewiny. Gatunek objęty ścisłą ochroną prawną.

Wiele gatunków goździków ma możliwość tworzenia mieszańców, dlatego czasami na naturalnych stanowiskach, a na pewno w ogrodach można obserwować rośliny o cechach pośrednich, co utrudnia identyfikację okazu. Zachęcamy jednak do obserwacji i oznaczania napotkanych goździków, ponieważ zawsze lepiej jest wiedzieć, na co się patrzy. | tekst: Anna Gasek ; fot. Anna Gasek, Wiesław Gawryś.

 

Bibliografia:

www.atlas-roslin.pl/pelna/gatunki/Dianthus.htm
www.theplantlist.org/
www.atlas-roslin.pl: Woch M., Hawryluk M., 2014 — Flora of xerothermic sites of the Zachodniowołyńska Dolina Bugu special area of conservation (Eastern Poland): The influence of habitat on rare grassland species
Rutkowski L., 2013 — Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej.
Mirek Z. et al., 2002 — Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników Polski.
Kaźmierczakowa R. (red.) et al., 2016 — Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z., 2014 — Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe.
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2002 – Flora Polski. Rośliny chronione.