Powiedz, dokąd znów wędrujesz
Czy daleko jest twój sad
Hen w krainy buczynowe
Ze mną tam układa pieśni wiatr…

Aleksandra Kiełb

To drzewo nawet w czasie, gdy nie posiada liści, zwraca naszą uwagę strzelistym, gładkim, wysokim pniem i plątaniną gałęzi z ostro zakończonymi pąkami. Zimowy buczynowy las przywodzi na myśl kolumnady greckich lub rzymskich budowli ustawionych wśród mchu i paproci.

W Bukowinie góry w niebie postrzępionym a
W Bukowinie rosną skrzydła świętym bukom
Minął dzień wiatrem z hal rozdzwoniony

Wolna Grupa Bukowina

Buk zwyczajny (Fagus sylvatica) to gatunek, którego ogólny zasięg obejmuje środkową i zachodnią Europę. Najlepsze warunki siedliskowe znajduje w środkowej Francji, zachodniej części Niemiec, byłej Jugosławii i Rumunii. Pojawia się również na południowych zboczach Alp. Północnowschodnia granica zasięgu buka przebiega przez tereny Polski. Zwarty zasięg naturalnych lasów bukowych nie obejmuje większości województwa mazowieckiego, podlaskiego i lubelskiego i tylko część województwa warmińsko-mazurskiego, łódzkiego, kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego. W Karpatach buk, oprócz jodły i jaworu, jest głównym drzewem leśnym w piętrze dolnoreglowym. Optimum rozwoju buczyn w Karpatach przypada na górną część regla dolnego, tj. około 800-1150 m n.p.m. (w Tatrach buk dochodzi maksymalnie do 1250 m).

Buk zwyczajny osiąga wysokość 30, a nawet 50 m, jego kora jest gładka, cienka, jasnoszara i nie łuszcząca się, czasem u starych drzew w dole nieco spękana. Wykształca gęstą koronę – u osobników rosnących pojedynczo jest ona rozłożysta i nisko osadzona, natomiast gdy rośnie wśród innych drzew, korona staje się wydłużona i jest wysoko osadzona na pniu. Pień u buków rosnących w zwarciu ma wyraźną oś główną, widoczną aż do wierzchołka. Na stanowiskach otwartych pień jest krótki, ma charakter kłody przechodzącej w grube konary. Drzewa rosnące wysoko w górach tworzą formy „krzywulcowe”, które są najczęściej wielopniowe, a pnie są fantastycznie powyginane. Młode gałązki buka są początkowo owłosione, później nagie i połyskujące, oliwkowo-brązowe, zygzakowate. Pąki ułożone w dwóch szeregach, wrzecionowate, ostre, do 2 cm długości, odstające od gałązek – taki obraz ukaże się obserwatorowi w czasie zimy, gdy tylko tych kilka cech charakteryzuje gatunek drzewa.

W czasie wegetacji można będzie zobaczyć liście długości 5-10 cm, jajowate lub eliptyczne, całobrzegie lub słabo ząbkowane, na brzegach faliste, w początkowej fazie rozwoju obustronnie jedwabisto owłosione, później nagie i tylko na brzegach orzęsione, z wierzchu żywozielone i silnie błyszczące, od spodu jaśniejsze. Jednocześnie z rozwojem liści w końcu kwietnia lub na początku maja pojawiają się kwiaty. Zwisające na długich szypułkach główkowate kwiatostany z kwiatami męskimi oraz kwiaty żeńskie siedzące po dwa, osłonięte srebrzysto owłosioną okrywą, która później w miarę dojrzewania owoców drewnieje, brunatnieje, wytwarzając kolczaste wyrostki na powierzchni.

W październiku liście buka przebarwiają się na żółto i brązowo, ale w jesiennym słońcu lasy bukowe mają czasami odcienie pomarańczu i czerwieni, co zauważyli autorzy poetyckich tekstów popularnych piosenek turystycznych.

Niechaj zalśni Bukowina w barwie malin.
Niechaj zabrzmi Bukowina w wiatru szumie.
Dzień minął, dzień minął, nadszedł wieczór.
Świecę gwiazd zapalił.
Siadł przy ogniu, pieśń posłyszał i umilkł.

Wolna Grupa Bukowina

A w Beskidzie rozzłocony buk.
Będę chodził Bukowiną z dłutem w ręku,
by w dziewczęcych twarzach uśmiech rzeźbić,
niech nie płaczą już.
Niech się cieszą po kapliczkach moich dróg.

Andrzej Wierzbicki

Jesienią, we wrześniu lub październiku, dojrzewają owoce buka. Z każdego żeńskiego kwiatu rozwija się tylko jeden owoc, tak że okrywa zamyka w sobie zwykle dwa, rzadziej trzy trójgraniaste orzeszki, zwane pospolicie „bukwią”. Po dojrzeniu okrywa pęka czterema klapami i orzeszki wypadają. Dojrzałe brunatne orzeszki osiągają długość do 1,5 cm i stanowią pożywienie dla leśnych zwierząt takich jak dziki, wiewiórki i myszy. Dawniej w Polsce mielone orzeszki bukwi ludzie dodawali do mąki na chleb, a nawet piekli je i przyrządzali z nich napój na wzór kawy. Dziś coraz większą sławą cieszy się olej z bukwi, za sprawą swoich cennych właściwości. Orzeszki zawierają nienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy z grupy B, saponiny, kwasy organiczne oraz składniki mineralne, takie jak fosfor, magnez oraz wapń, dlatego też olej tłoczony z bukwi jest wartościowym produktem spożywczym. Pozytywnie wpływa też na gospodarkę lipidową oraz zwiększa odporność organizmu. Ponadto olej ten zawiera kwasy nienasycone, które wspomagają działanie układu nerwowego oraz sercowo-naczyniowego. Saponiny zawarte w bukwi działają przeciwzapalnie i bakteriobójczo. Olej taki może być świetnym uzupełnieniem zdrowej i urozmaiconej diety.

A jeśli dom będę miał
To będzie bukowy koniecznie
Pachnący i słoneczny
Wieczorem usiądę – wiatr gra…

Wojciech Belon

Bukowe drewno jest twarde, ciężkie i spoiste o barwie różowawej. Dostarcza doskonałego materiału meblowego, nadaje się także na parkiety, sklejki i płyty wiórowe. Produkuje się z niego beczki, skrzynki, narzędzia, części maszyn i przyrządów sportowych oraz wiele przedmiotów codziennego użytku. Przemysł chemiczny wytwarza z niego papier i węgiel drzewny. Z bali bukowych budowane są również domy, ale częściej używa się sosny, świerku lub modrzewia.

Druidzi, kapłani celtyccy, wierzyli, że nad osobami, które urodziły się w konkretnym czasie, opiekę sprawują przypisane im drzewa. Elegancki i silny buk związany był z osobami urodzonymi podczas przesilenia zimowego 21-22 grudnia. Nie należy tego jednak brać dosłownie! Myślę, że to piękne drzewo może być patronem każdego miłośnika drzew, który przemierzając beskidzkie i karpackie bukowiny, chłonie ich moc. Oczywiście z pieśnią na ustach?

Anna Gasek