„Gdy Muminek i Panna Migotka wrócili do domu na obiad, na schodach przed domem natknęli się na Paszczaka.
Promieniał z radości.
– No, i jak? – spytał Muminek. – Co sobie wybrałeś?
– Rośliny! – krzyknął Paszczak. – Będę się zajmował botaniką! Ryjek to wymyślił!
Mój zbiór będzie największym herbarium na świecie!”

Tove Jansson, W Dolinie Muminków, rozdział pierwszy

Rok 2022 został ogłoszony uchwałą Senatu RP z dnia 26 listopada 2021 rokiem polskiej botaniki. Ale co to właściwie jest ta botanika? Czy botanik to miłośnik roślin zbierający, jak sympatyczny Paszczak z Muminków, coraz to nowe okazy, czy może ktoś kto robi coś zupełnie innego?…

Botanika stanowi jeden z filarów nauk biologicznych (biologia gr. bios – życie, logos – słowo). Już Arystoteles w IV w p.n.e. podzielił świat ożywiony na rośliny i zwierzęta biorąc za kryterium zdolność do poruszania się. Samo słowo „botanika” pochodzi od greckiego słowa botane – oznaczającego zarówno roślinę, owoc, zieleń jak i pastwisko czy paszę.

Wiadomo, że wiedza bierze się z doświadczenia. A człowiek doświadczał roślin od początku swojego istnienia, które było zależne od roślin jako pokarmu. Człowiek uczył się odróżniać rośliny jadalne od trujących, następnie wybierał te, dzięki którym mógł się leczyć. Choć rozkwit botaniki, jaką dzisiaj znamy, nastąpił na przełomie XIX i XX wieku to początki botaniki jako nauki sięgają starożytnej Grecji. Rośliny dostarczały nie tylko pożywienia i lekarstw, lecz także materiału na odzież, opał, do wyrobu sprzętów, broni, budowy domów, dostarczały również wrażeń zmysłowych. 

Początkowo termin „botanika” oznaczał jedynie systematykę, gdyż wzrastająca ilość poznawanych i opisywanych roślin zmuszała badaczy do ich uporządkowania. Systematyka często utożsamiana z taksonomią zajmuje się nadawaniem nazw roślinom, ich opisem i klasyfikowaniem w oparciu o wzajemne pokrewieństwo. W obrębie systematyki wyróżnia się liczne mniejsze działy takie jak algologię (naukę o glonach), briologię (naukę o mszakach), dendrologię (naukę o drzewach), agrostologię/graminologię (naukę o trawach), fykologię (naukę o glonach), pterydologię (naukę o paprotnikach) czy rodologię (naukę o różach) oraz wiele innych. Równocześnie z rozwojem systematyki znaczny progres nastąpił w zielnikoznawstwie pozwalającym na długotrwałe zachowanie opisanych okazów. Najstarszy przechowywany zielnik w Polsce autorstwa lekarza włoskiego Sylwiusza Boccone z 1674 roku jest przechowywany w muzeum przyrodniczym we Wrocławiu. Również współcześnie zielniki są często niezbędną dokumentacją badań terenowych oraz pomagają odkryć botaniczną przeszłość wielu miejsc.

Odkrycie Ameryki zapoczątkowało liczne podróże oraz zainteresowanie obcą florą, zakładano również ogrody botaniczne, pierwsze przy uniwersytetach (w Pizie i w Padwie w 1545 roku). W XVI wieku w badaniach botanicznych wyodrębniła się morfologia – obok systematyki to jedna z najstarszych gałęzi wiedzy o roślinach.  Badania morfologiczne zapoczątkowały rozwój botaniki i są główną podstawą do wyróżniania poszczególnych gatunków. Morfologia (gr. morphe – kształt, logos – nauka) zajmuje się badaniem zewnętrznej budowy rośliny oraz opisywaniem przemian, którym ta budowa ulega w ciągu życia rośliny. Użycie do badań mikroskopu przez Hooke’a (1667) spowodowało rozwój anatomii (budowy wewnętrznej) roślin. Rozwój anatomii, ściśle związany z wynalezieniem mikroskopu, zapoczątkował rozwój wiedzy o komórce (cytologia) i przyczynił się do wyjaśnienia procesów życiowych odbywających się w roślinie (fizjologia).  Fizjologia roślin obejmuje nie tylko naukę o przemianie materii, ale także badania wszystkich procesów związanych z funkcjonowaniem organizmu od pobierania wody z gleby poprzez kiełkowanie, kwitnienie, owocowanie czy pobieranie dwutlenku węgla z powietrza. Biochemia bada skład chemiczny rośliny i procesy chemiczne zachodzące w żywych organizmach roślinnych.

Na podwalinach biochemii i fizjologii rozwinęła się genetyka roślin. Genetyka (gr. genos – ród, pochodzenie, potomstwo) opisuje zmienności i warunki dziedziczenia przez potomstwo cech rodzicielskich. Zdobycze genetyki znajdują zastosowanie w hodowli roślin, tj. nauce o doskonaleniu istniejących oraz wytwarzaniu nowych odmian i gatunków głównie roślin uprawnych. Warto wspomnieć, że istnieją również takie terminy jak „organografia” (nauka o organach – liściach, pędzie, korzeniu), „histologia” (nauka o tkankach – np. okrywającej, wzmacniającej, przewodzącej) czy „embriologia” (nauka o rozwoju zarodkowym) oraz „karpologia” (nauka o owocach).

Badania botaniczne mogą nie skupiać się jedynie na pojedynczym obiekcie lub jego części, ale obejmować pewien określony zbiór roślin. Wyróżniamy więc:

• geografię roślin (fitogeografię) – opisującą prawidłowości w rozmieszczeniu roślin na kuli ziemskiej, granice zasięgów poszczególnych gatunków i grup roślin oraz wpływ różnych czynników środowiska na rozmieszczenie roślin
• fitosocjologię – naukę o roślinności i organizacji zbiorowisk roślinnych
• ekologię – badającą wzajemne stosunki zachodzące pomiędzy roślinami a otaczającym środowiskiem oraz wzajemne oddziaływanie na siebie różnych organizmów
• fenologię (fitofenologię) – która bada przejawy życia zależności od sezonowych zmian warunków meteorologicznych (pora zakwitania roślin, dojrzewania owoców, zamierania)
• paleobotanikę – zajmującą się badaniem roślin wymarłych w minionych okresach geologicznych (roślin kopalnych), często badania paleobotaniczne wspomagane są badaniami palinologicznymi (dotyczącymi ziaren pyłku).

Ze zdobyczy botaniki korzystają oczywiście również rolnictwo, ogrodnictwo, leśnictwo i medycyna (botanika lekarska, farmakognozja). Termin „florystyka” kryje w sobie dwa znaczenia: Pierwsze – to inaczej inwentaryzacja florystyczna, skład florystyczny – spis gatunków z danego obszaru (np. Flora Polski, Flora Europy), drugie znaczenie traktuje florystykę jako sztukę układania kwiatów (bukieciarstwo).

Powyższe wyszczególnienie niektórych działów botaniki absolutnie nie wyczerpuje tematu. Pokazuje jedynie jakie bogactwo treści i znaczenia zwiera się w słowie botanika. Wobec liczby poznanych taksonów roślin oraz metod badawczych termin botanika ma dzisiaj niejako znaczenie historyczne. Czy chcemy czy nie nasze życie zależy od roślin – dostarczają przede wszystkim tlenu i pokarmu. Jesteśmy z nimi nierozerwalnie związani. Każdy jest więc trochę botanikiem, prawda?

dr Magdalena Bederska-Błaszczyk