Na przedwiośniu, w połowie kwietnia w lasach całej Polski możemy obserwować kobierce białych kwiatów, zwykle jest to najczęściej spotykany gatunek zawilca, zawilec gajowy. Rodzaj zawilec (Anemone) należy do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) i w Polsce według „Flowering Plants and Pteridophytes of Poland a Checklist” Kraków 2002, jest reprezentowany przez cztery gatunki naturalnie występujące na terenie Polski.
Zawilec gajowy (Anemone nemorosa) rośnie pospolicie na całym niżu, w górach sięga po regiel górny (w Tatrach rośnie do 1520 m n.p.m., a na Babiej Górze sięga do 1350 m n.p.m.). Rzadziej notowany jest jedynie w rejonie Kujaw, na północnym Mazowszu, a na Mazurach spotykany lokalnie. Z pełzającego, brunatnoczerwonego lub żółtawego, mięsistego kłącza, wiosną wyrasta łodyga wysokości 10-20, a nawet 30 cm. Liście osadzone są okółkowo na pędzie kwiatonośnym na szczycie łodygi na spłaszczonych niezbyt długich ogonkach. Wszystkie liście są dłoniastodzielne lub dłoniastosieczne. Każdy z odcinków liścia jest podwójnie lub potrójnie wcięty z brzegiem piłkowanym. W czasie kwitnienia rozwija się czasem pojedynczy liść odziomkowy czyli wyrastający u dołu łodygi, wprost z kłącza, podobny do łodygowych, ale większy i na długim, zaokrąglonym ogonku. Kwiat o średnicy 2-4 cm rozwija się tylko jeden (rzadko dwa) na szczycie łodygi, na długiej szypułce wyrastającej z okółka liści podkwiatostanowych, składa się zwykle z 6, rzadziej z 7 lub 8 listków okwiatu o kształcie owalnym i lekko wydłużonym. Od wewnątrz listki tworzące kwiat są białe, od zewnątrz często różowawe. Kwiat ma możliwość wykonywania ruchów nastycznych uwarunkowanych zmianą temperatury otoczenia czyli zamykania się na noc oraz w pochmurne i deszczowe dni.
Zawilec żółty (Anemone ranunculoides) pospolicie występuje w lasach zachodniej, środkowej i południowej Polski, a nieczęsto na północnym i południowym wschodzie. Jest to gatunek podobny do zawilca gajowego, ale rzadziej spotykany. Rośliny mają wysokość 15-25 do 30 cm. Trzy liście na pędzie kwiatonośnym osadzone są w górnej połowie łodygi prawie nie posiadają ogonków, są dłoniastodzielne, każdy podzielony na trzy do pięciu odcinków, wydłużonych i nierówno zazębionych. Liście odziomkowe pojawiają się później. Kwiaty żółte o średnicy 2-4 cm, z 5-8 działkami okwiatu, osadzone pojedynczo na długich szypułkach wyrastających z okółka liści podkwiatostanowych, zwykle po dwa rzadziej pojedynczo.
Nadmienione dwa gatunki zawilców mogą się ze sobą krzyżować, opisany został naturalny mieszaniec tych gatunków, zawilec lipski (Anemone ×lipsiensis), którego liście są podobne do zawilca gajowego, natomiast kwiaty mają średnicę 1,5-2 cm, z 5-8 listkami okwiatu które są bladożółte. Występuje na stanowiskach gdzie rosną obydwa gatunki rodzicielskie. Dorasta do 15 cm wysokości.
W Ogrodzie Botanicznym można zobaczyć wymienione gatunki zawilców w kolekcji flory Polski na rabacie leśnej we wschodniej części graniczącej z ulicą Wczasową. Podczas kwitnienia rośliny zawilca gajowego i zawilca żółtego zasadniczo różnią się barwą kwiatów, natomiast gdy kwiatów nie ma trzeba zwrócić uwagę na długość ogonków liści łodygowych. Zawilec lipski podczas pełni kwitnienia jest łatwy do pomylenia z zawilcem gajowym, jego subtelna biel z delikatną domieszką żółtego wyróżnia się tylko w odpowiednim oświetleniu. Łatwiej te gatunki odróżnić gdy zaczynają kwitnąć, ponieważ zawilec lipski jest wtedy jasno żółty, a jego pąki czerwonawe.
W paśmie południowych wyżyn oraz na rozproszonych stanowiskach w środkowej i północnowschodniej części niżu, nad dolną Odrą i Wisłą spotkać można pięknego zawilca wielkokwiatowego (Anemone sylvestris). Zawilec wielkokwiatowy jest rośliną wieloletnią, pędy kwiatowe dorastają do wysokości 15-30, a nawet 50 cm, są gęsto owłosione. Liście łodygowe trzy, trójdzielne, na krótkich ogonkach tworzą okółek podkwiatowy poniżej połowy długości pędu. Liście odziomkowe, których jest dwa do sześciu mają długie ogonki. Blaszka liściowa dłoniasta, podzielona na 2-5 jajowatolancetowatych części, grubo piłkowana, spodem gęsto owłosiona. Kwiat duży 3-7 cm średnicy, umieszczony pojedynczo na pędzie. Działki okwiatu jajowate, białe, z zewnątrz lekko czerwonawe, jedwabisto owłosione. Charakterystyczny jajowaty owoc zbiorowy składa się z drobnych niełupek, jest silnie biało wełnisto owłosiony. Zawilca wielkokwiatowego można spotkać w miejscach otwartych, na brzegach zarośli lub w widnych lasach, okres kwitnienia przypada od kwietnia do czerwca. Gatunek objęty ścisłą ochroną prawną od 1946 roku, od 2014 roku podlega ochronie częściowej. W Ogrodzie rośnie w kolekcji flory Polski na rabacie słonecznej, zwykle kwitnie około połowy maja.
Na zupełnie innym siedlisku w wysokogórskich murawach, traworoślach piętra kosodrzewiny i piętra halnego w najwyższych pasmach Sudetów i Karpat występuje zawilec narcyzowy (Anemone narcissiflora). Roślina wieloletnia wysokości do 60 cm, gęsto owłosiona. Liście odziomkowe których jest 4-8, pocięte są na wąskie łatki i wyrastają u nasady pędu kwiatowego na długich ogonkach. Łodyga nierozgałęziona z okółkiem zrośniętych nasadami trójdzielnych liści podkwiatostanowych. Kwiaty 2-5 cm średnicy, złożone z 5-6 białych działek okwiatu, od spodu zaróżowionych, zebrane są w 2-8 kwiatowy baldaszkowaty kwiatostan. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Najbardziej znany aspekt z masowo kwitnącym zawilcem narcyzowym można podziwiać na Babiej Górze.
W Ogrodzie kilka sztuk roślin tego gatunku rośnie w kolekcji roślin górskich, na zachodnim stoku najwyższego wzniesienia, kwitnie zwykle w pierwszej połowie maja. Dwóch ostatnich opisanych gatunków w naturze nigdy nie spotkamy obok siebie, więc nie zachodzi możliwość pomyłki, ale wyraźnie różni je również liczba kwiatów na pędzie. Zapraszamy do oglądania i znajdowania podobieństw oraz różnic, a podczas wycieczek w terenie przyglądania się rodzimym roślinom z bliska, ponieważ wtedy można dostrzec te czasami subtelne detale, które je wyróżniają.
Tekst: Anna Gasek
fot. Anna Gasek, Wiesław Gawryś.
