W ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się gatunkom inwazyjnym nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Niniejszy tekst uwzględnia tylko wybrane zagadnienia dotyczące tych roślin.

Definicja pojęcia Inwazyjne Gatunki Obce (IGO, ang. IAS – Invasive Alien Species) mówi, że są to gatunki roślin, zwierząt, grzybów oraz innych organizmów, które nie są rodzime dla ekosystemów, a które, gdy znajdą się w środowisku naturalnym, mogą negatywnie wpływać na to środowisko, powodować szkody gospodarcze i na zdrowiu człowieka, jednocześnie generując ogromne koszty. Zakres ich negatywnego działania jest bardzo szeroki, przy czym dla rodzimej różnorodności biologicznej stwarzają przede wszystkim zagrożenie m.in. poprzez ograniczenie występowania lub eliminowanie populacji rodzimych gatunków. Odbywa się to np. poprzez zajmowanie stanowisk populacji rodzimych gatunków, konkurowanie o warunki bytowe, allelopatię ujemną, wpływ na rozprzestrzenianie patogenów, co ma poważne skutki zakłócające funkcjonowanie całych ekosystemów. Zagrożenie ze strony IGO jest ogromne i wielokierunkowe i jest to problem obserwowany od wieków. W ostatnich dziesięcioleciach na ich obecność i szkodliwość zwraca się coraz większą uwagę. Powstają kolejne regulacje prawne, które definitywnie i skutecznie mają ograniczyć ich rozprzestrzenianie się i obecność w środowisku. Istotne jest przy tym przekazywanie wiedzy dotyczącej tych zagadnień społeczeństwu.

Spośród blisko 3500 gatunków roślin naczyniowych flory Polski, około 30% z nich to gatunki obcego pochodzenia. Jednak tylko nieliczne z nich stanowią obecnie zagrożenie dla przyrody i można je określić jako inwazyjne gatunki obce. Wśród gatunków obcego pochodzenia wyróżnia się archeofity, które pojawiły się na danym obszarze przed rokiem 1492 (1500) oraz kenofity (trwale zadomowione) i efemerofity (niezadomowione), czyli gatunki obce, które pojawiły się później. Niektóre z nich to rośliny uprawne – tak użytkowe, jak i ozdobne.

Skąd się wzięły?

Przyczyną pojawiania i rozprzestrzeniania się gatunków obcego pochodzenia są przede wszystkim postępujący transport, handel i turystyka na skalę globalną. Przemieszczanie się gatunków obcych nie zawsze jest świadomą działalnością człowieka. Czasem jest zupełnie przypadkowe, np. w wodach balastowych, materiale nasiennym, produktach spożywczych, drewnie i produktach z drewna, opakowaniach, pojemnikach czy podłożach. Czasem mogą być to różne „pamiątki z wakacji”, np. nasiona, owoce, także te porażone przez niewidoczne „gołym okiem” patogeny. Źródłem gatunków inwazyjnych są także ogrody botaniczne i arboreta (Europejski kodeks postępowania dla ogrodów botanicznych w zakresie inwazyjnych gatunków obcych).

Co jest groźnym źródłem gatunków inwazyjnych i przyczyną ich ekspansji?

Wśród wielu czynników: rolnictwo, ogrodnictwo i leśnictwo. Zarówno w przypadku obcych gatunków roślin, jak i zwierząt mogą one przedostać się nawet z ogródka, przydomowego stawu czy akwarium do środowiska naturalnego. Gatunki obce były i są sprowadzane świadomie w celu zwiększenia produkcji rolnej i leśnej, konkurencyjności na rynku, a także w celu np. walki ze szkodnikami. Liczne gatunki były i są wykorzystywane jako rośliny ozdobne i nadal poszukiwane są nowe w celu wprowadzenia do uprawy. Szacuje się, że 80% inwazyjnych roślin obcych zostało wprowadzonych jako rośliny ozdobne lub rolnicze. Przykładem mogą być m.in. modrzew japoński (sadzony w lasach, ozdobny, tworzy mieszańce z rodzimym modrzewiem europejskim), barszcz Sosnowskiego (potencjalna roślina pastewna), lucerna siewna (roślina motylkowa, na „zielony nawóz”), nawłoć kanadyjska (roślina miododajna i ozdobna) czy łubin trwały (roślina ozdobna, pastewna i na zielony nawóz, do podkarmiania zwierząt w lesie).

Wybrane cechy roślin inwazyjnych

Szybki wzrost i rozmnażanie, zdolność do zajmowania nieporośniętego terenu, krótki cykl rozwojowy, wczesne kwitnienie i wysiew, produkowanie dużych ilości owoców i/lub nasion, efektywne rozmnażanie, zdolność do wykorzystania lokalnych zapylaczy, odmienna fenologia niż gatunków rodzimych umożliwiająca im skuteczne rywalizowanie z nimi, odporność na choroby i szkodniki. Są to liczne cechy pożądane u roślin rolniczych i ogrodniczych i znane także u chwastów.

Co sprawia, że gatunki obcego pochodzenia mogą stać się inwazyjne?

Przemieszczanie i rozprzestrzenianie się obcych gatunków w nowym środowisku ułatwia brak naturalnych wrogów i innych ograniczeń występujących w ich środowisku naturalnym. Czynnikiem ułatwiającym są także zanieczyszczenia środowiska oraz niszczenie naturalnych siedlisk gatunków rodzimych przez człowieka. Szczególnie istotnym zagrożeniem dzisiejszych czasów są postępujące zmiany klimatyczne, dzięki którym gatunki obce mogą łatwiej zasiedlać nowe tereny w czasie, gdy rodzimym jest coraz trudniej przetrwać.

Rozprzestrzenianie się

Najczęściej rośliny rozprzestrzeniają się za pomocą nasion roznoszonych przez wiatr (anemochoria), wodę (hydrochoria) i zwierzęta (zoochoria). Do rozprzestrzeniania się dochodzi również poprzez przypadkowe lub świadome wyrzucenie do kanalizacji, stawu, lasu czy na kompost resztek roślinnych. W przypadku roślin potencjał może być bardzo wysoki np. u rdestowców. Nowa roślina może rozwinąć się z 1-centymetrowego fragmentu kłącza o wadze nie przekraczającej 0,7 g, podobnie jak z niewielkiego odcinka pędu (zawierającego pojedynczy węzeł), umieszczonego w glebie lub wodzie.

Wiedza

Powstały różne platformy w celu przekazywania wiedzy społeczeństwu, programy ochronne oraz regulacje prawne w celu zastopowania inwazji gatunków obcych i ograniczenia strat tak dla przyrody, jak i gospodarki. Koszty wiążą się nie tylko ze stratami spowodowanymi przez gatunki inwazyjne, ale także z ich zwalczaniem. Najważniejsze i wyczerpujące informacje oraz odniesienia do aktualnej literatury i aktów prawnych znajdują się na stronach Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ).

Uprawa

Wiele gatunków inwazyjnych roślin, a także zwierząt jest nadal uprawiana i hodowana, i w tym zakresie dochodzi do licznych dyskusji, sporów, różnicy zdań. Najważniejsza jednak jest świadomość i istotność zagrożenia, nie tylko wśród osób z kręgu specjalistów dziedziny, ale także społeczeństwa. Istotna jest wiedza z zakresu znajomości gatunków, a także zaleceń co do ich bezpiecznej uprawy, ograniczenia zagrożenia przez nie powodowanego, zapobiegania rozprzestrzenianiu się oraz bezpiecznej dla środowiska likwidacji uprawy oraz możliwości zastępowania przez inne gatunki lub odmiany. Warto zapoznać się z takimi publikacjami, jak np. Kodeks dobrych praktyk. Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia, Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych czy Kodeks postępowania w zakresie ogrodnictwa i inwazyjnych roślin obcych. Aktualne informacje na ten temat i zalecenia znajdują się także przy opisach poszczególnych gatunków inwazyjnych, z określeniem kategorii gatunku pod względem inwazyjności na stronach GDOŚ.

Niektóre gatunki są uprawiane na terenach zieleni, w miejskich parkach i ogrodach. Lubiane, cenione i niechętnie likwidowane, np. róża pomarszczona, trojeść amerykańska, rudbekia naga, tawuła kutnerowata, dereń rozłogowy, aronia śliwolistna, słonecznik bulwiasty, sumak octowiec, smotrawa okazała, aster nowobelgijski, jesion pensylwański, bożodrzew wyniosły, łubin trwały, naparstnica purpurowa, czeremcha amerykańska, kolczurka klapowana, kroplik żółty, świdośliwa Lamarcka, winobluszcz zaroślowy, tojeść kropkowana, wiązowiec zachodni, kolcowój pospolity i wiele innych. Cenione inwazyjne i miododajne to np. robinia akacjowa i nawłoć kanadyjska.

Prawo

W Polce najważniejszym aktem prawnym dotyczącym gatunków obcego pochodzenia jest ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (art. 5 ust. 1 c, art. 120, art. 130, art. 131). Wg art. 5 ust. 1c gatunek obcy to gatunek występujący poza swoim naturalnym zasięgiem w postaci osobników lub zdolnych do przeżycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub części osobników, dzięki którym mogą one rozmnażać się. Art. 120 zabrania wprowadzania do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczania w tym środowisku roślin, zwierząt lub grzybów gatunków obcych. Przy tym na wwożenie z zagranicy gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym, na ich przetrzymywanie, hodowlę, rozmnażanie, sprzedaż i zbywanie potrzebne są odpowiednie zezwolenia władz Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20200000055).

Dla Polski listę gatunków inwazyjnych przygotowano w Rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska z 9 września 2011 roku w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Badania nad gatunkami inwazyjnymi jednak trwają i proponowane jest włączanie kolejnych taksonów (http://www.gdos.gov.pl/files/artykuly/5050/PROPOZYCJA_listy_gatunkow_obcych_ver_online.pdf).

W sposób kompleksowy regulacje dotyczące zapobiegania wprowadzania i rozprzestrzeniania się inwazyjnych gatunków obcych, w tym ich wczesne wykrywanie, a także szybką eliminację bądź długofalową i efektywną kontrolę populacji w przypadku gatunków rozpowszechnionych, znajdują się w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych, które weszło w życie 1 stycznia 2015 r. (Dz.U. UE No. L317/35). Ponadto obowiązuje Rozporządzenie wykonawcze komisji (UE) 2016/1141 z dnia 13 lipca 2016 r. przyjmujące wykaz inwazyjnych gatunków obcych uznanych za stwarzające zagrożenie dla Unii zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 (https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32016R1141&from=PL) oraz Rozporządzenie wykonawcze komisji (UE) 2017/1263 z dnia 12 lipca 2017 r. aktualizujące wykaz inwazyjnych gatunków obcych uznanych za stwarzające zagrożenie dla Unii ustanowiony w rozporządzeniu wykonawczym Komisji (UE) 2016/1141 na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014.

W Unii Europejskiej odpowiednie regulacje w sprawie gatunków obcych są zawarte we Wniosku – Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się inwazyjnych gatunków obcych i zarządzania nimi. Zapisano tu, że pojawienie się w nowym miejscu gatunku obcego nie musi być przyczyną zaniepokojenia, ale istotna ich grupa może jednak stać się inwazyjna i wywierać poważny niekorzystny wpływ na różnorodność biologiczną i ekosystem, jak również mieć inne skutki gospodarcze i społeczne, którym należy zapobiegać. Szacuje się, że z ok. 12 000 gatunków obcych, występujących w środowisku w Unii i innych krajach europejskich, 10 do 15% stanowią gatunki inwazyjne. Niektóre gatunki migrują w sposób naturalny w odpowiedzi na zmiany środowiskowe i nie należy ich wówczas uważać za gatunki obce w ich nowym środowisku, a zatem są one wyłączone z zakresu nowych przepisów w sprawie inwazyjnych gatunków obcych.

Konwencja berneńska jest potoczną nazwą Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk. Ratyfikowało ją 51 krajów na całym świecie. Podstawowym jej celem jest ochrona bioróżnorodności, naturalnego dziedzictwa o wartości przyrodniczej, estetycznej, naukowej, kulturowej, rekreacyjnej, gospodarczej. Na jej podstawie ustanowiono wymieniany już Kodeks postępowania w zakresie ogrodnictwa i inwazyjnych roślin obcych. Zgodnie z Konwencją Berneńską, której UE jest stroną, Unia jest zobowiązana do podjęcia wszelkich stosownych środków w celu zapewnienia ochrony siedlisk gatunków dzikiej flory i fauny, zapobieganie niekorzystnemu wpływowi inwazyjnych gatunków obcych na różnorodność biologiczną i ekosystemy, minimalizowanie tego wpływu oraz ograniczanie ich wpływu gospodarczego i społecznego. Aktualne informacje i zalecenia można uzyskać na stronie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://www.gdos.gov.pl/igo), gdzie znaleźć można także odwołania do literatury i aktualnych aktów prawnych.

dr hab. inż. Marta J. Monder

 

Wybrana literatura:

http://www.gdos.gov.pl/igo
https://www.cbd.int/idb/2009/about/examples/default.shtml
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?qid=1417443504720&uri=CELEX:32014R1143
https://www.iop.krakow.pl/ias/
https://www.nobanis.org/
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/gcb.14527
https://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/com/com_com(2013)0620_/com_com(2013)0620_pl.pdf