Systematyka organizmów, systematyka biologiczna to najstarsza dziedzina nauk biologicznych, to nauka zajmująca się klasyfikowaniem, katalogowaniem oraz opisywaniem organizmów w oparciu o badania ich różnorodności, pochodzenia i pokrewieństwa. Taksonomia, z greckiego – „układ, porządek” , „prawo” jest to poddyscyplina systematyki organizmów, nauka o zasadach i metodach klasyfikowania, w szczególności o tworzeniu i opisywaniu jednostek systematycznych (taksonów) i włączaniu ich w układ kategorii taksonomicznych.

„Człowiek to brzmi dumnie” (Maxim Gorki), ale jeżeli rozejrzymy się dookoła, to poza nami, ludźmi, dostrzeżemy inne organizmy, zwierzęta, rośliny, grzyby. Jeżeli poświęcimy chwilę, żeby im się lepiej przyjrzeć, to zobaczymy, że jest ich ogromna różnorodność, ale dostrzeżemy również podobieństwa. Badacze już rozpoznali na Ziemi około 2 miliony gatunków żywych organizmów. Gatunków roślinnych jest około 500 tysięcy, zaś zwierzęcych – trzykrotnie więcej, a co rok przyrodnicy odkrywają i opisują nowe formy. Ten ogrom istniejących wokół nas istot próbuje opisać i pogrupować nauka zwana systematyką.

Obecny porządek klasyfikacji ma podstawy w dokonaniach Karola Linneusza szwedzkiego badacza, który swój system oparty na budowie kwiatu sformułował w XVIII wieku. Ponadto badacz ten jako pierwszy wprowadził i stosował ściśle sprecyzowane kategorie taksonomiczne. Sprecyzował i uściślił też botaniczne i zoologiczne nazewnictwo gatunkowe. On też wprowadził dwuczłonowy system nazw gatunkowych – tak zwaną zasadę podwójnego nazewnictwa. Podstawową jednostką systematyczną jest gatunek, który jest kategorią realną. Występuje on w przyrodzie, więc można go wyróżnić i opisać. Podczas określania różnych gatunków można stwierdzić, że łączą się one w grupy obejmujące gatunki podobne do siebie, a odróżniające się od innych właściwym sobie zestawem wyróżników. Uogólniając, można stwierdzić, że gatunki łączą się w określone jednostki wyższego rzędu, nazywane rodzajem, a te z kolei integrują się w analogiczny sposób w rodziny. Dalej dochodzi do powstania rzędów, przez co tworzona jest hierarchia jednostek taksonomicznych. Opracowywana jest ona  w celu zbudowania naukowego języka, którym mogą posługiwać się wszyscy biolodzy. Język ten musi spełniać określone wymogi, które zostały opisane w Międzynarodowym Kodeksie Nomenklatury Botanicznej, tworzonym przez wybitnych specjalistów, którzy na bieżąco ulepszają je  i modyfikują.

Jak to wygląda w praktyce? Przez najbliższe kilka miesięcy będę przedstawiać kilka rodzajów roślin i należące do nich gatunki występujące w Polsce, które można zobaczyć również w naszym Ogrodzie i obserwować ich podobieństwa i różnice.

W Polskiej florze występują rodzaje z pokaźną liczbą gatunków np. w rodzaju Taraxacum – mniszek, popularnie zwany mleczem i masowo kwitnący w maju na trawnikach i łąkach, wyodrębniono aż 350 gatunków, w rodzaju Hieracium – jasrzębiec 104 gatunki, a w rodzaju Rubus – jeżyna 89 gatunków. Przy tak dużym wyborze przyporządkowanie określonej rośliny do określonego gatunku sprawia często wiele trudności, a dla mniej wprawionych w oznaczaniu jest właściwie niemożliwe. Trafiają się jednak i takie rodzaje, które posiadają tylko jeden gatunek, tak zwane monotypowe, czyli jedyne w swoim rodzaju. Przykładem może być cieszynianka wiosenna Hacquetia epipactis i bagnica torfowa Scheuzeria palustris.

Najlepsze do porównań będą jednak takie rodzaje, które w Polsce reprezentowane są przez kilka do kilkunastu gatunków. Takimi przykładami mogą być rodzaje: pierwiosnek – Primula, zawilec – Anemone, sasanka – Pulsatilla, goździk – Dianthus, fiołek – Viola, wilżyna – Ononis, len – Linum, lilia – Lilium, groszek – Lathyrus, kosaciec – Iris, mieczyk – Gladiolus, skalnica – Saxifraga, goryczka – Gentiana, ciemiężyca – Veratrum, kończyna – Trifolium, wyka – Vicia.

Niektóre z gatunków są bardzo charakterystyczne, inne niczym się nie wyróżniają, ale zawsze dobrze jest wiedzieć na co się patrzy. Zapraszamy do obserwowania i oznaczania. Charakterystyczny mniszek pieniński (Taraxacum pieninicum) występujący jedynie w paśmie Trzech Koron w Pieninach, można zobaczyć w uprawie w Kolekcji roślin górskich w naszym Ogrodzie, na wzniesieniu z roślinami pienińskimi od strony południowej; kwitnie w drugiej połowie kwietnia. Cieszyniankę wiosenną (Hacquetia epipactis) można obejrzeć w Kolekcji flory Polski, we wschodniej części Ogrodu, przy granicy z ulicą Wczasową. Najlepszą porą na jej podziwianie jest koniec marca. Jest to roślina z rodziny selerowatych i wyróżnia się nietypowym kwiatostanem. Baldach złożony jest z 20-25 drobnych kwiatów na bardzo skróconych szypułkach, tworzy główkę podpartą pięcioma liśćmi podkwiatostanowymi, które wyglądają jak zielone płatki dużego kwiatu.

Tekst: Anna Gasek | fot. Anna Gasek, Wiesław Gawryś