Jesienią | Maria Konopnicka

Jesienią, jesienią
sady się rumienią:
Czerwone jabłuszka
pomiędzy zielenią.

Czerwone jabłuszka,
złociste gruszeczki
Świecą się jak gwiazdy
pomiędzy listeczki.

***

Jesień to u roślin czas owocowania i rozsiewania. Owoc standardowo kojarzy się nam z jabłkiem, gruszką lub śliwką, jednak botanicy powiedzieliby, że są to owoce pozorne jabłkowate (owoce ziarnkowe) u jabłoni i gruszy lub pestkowce u śliwy. Poza tymi najbardziej reprezentatywnymi owocami w październiku i listopadzie możemy obserwować inne typy owoców występujące u różnych gatunków roślin.

Jagody to owoce dobrze znane, ponieważ zbieramy je u borówki czarnej (w niektórych rejonach Polski zwanych właśnie jagodą) i borówki brusznicy. Ale jagodą są także owoce pomidora, dyni, winogrona czy banana. Owoce typu jagoda, posiadają też rośliny niejadalne, a wręcz trujące jak konwalia majowa (Conwallaria majalis) i kokoryczka okółkowa (Polygonatum verticillatum) i chociaż wyglądają zachęcająco to nie należy ich zbierać. Obecnie owocujące rośliny tych gatunków można zobaczyć w kolekcji flory Polski na rabacie cienistej (leśnej) przy zbiornikach wodnych w wąwozie. Konwalia majowa zwykle gdy rośnie w zacienionym lesie nie wytwarza owoców i nie zawiązuje nasion, a rozrasta się za pomocą kłaczy. Na stanowiskach słonecznych jagód jest stanowczo więcej, a w tym roku w Ogrodzie konwalia zaowocowała wyjątkowo obficie.

Orzech, to rodzaj suchych owoców zamkniętych (niepękających), jednonasiennych (rzadko dwunasiennych), odpadających od rośliny matecznej w całości. Często dla owoców o niewielkich rozmiarach używa się równoważnej nazwy orzeszek. Najbardziej charakterystycznym przykładem tego typu owocu jest  leszczyna pospolita (Corylus avellana), ale podobnie jest też u innych roślin drzewiastych, buka (Fagus) i dębu (Quercus). U wielu gatunków roślin orzechy zaopatrzone są w wytwory ułatwiające rozsiewanie, np. szczecinki lotne u kozłka (Valeriana), tkankę zawierającą powietrze i ułatwiającą pływanie u olszy (Alnus) albo, zagięte kolce u niektórych gatunków jaskrów (Ranunculus). Natomiast owoc orzecha włoskiego (Juglans regia), który potocznie nazywany jest orzechem, botanicy określają jako nibypestkowiec.

Niełupka jest mniej znanym rodzajem owocu, jest to suchy, niepękający, jednonasienny owoc, skórzasty lub zdrewniały otaczający luźno nasienie. Znanym wszystkim przykładem owocu niełupki jest słonecznik. Często niełupki zaopatrzone są w puch kielichowy stanowiący aparat lotny, umożliwiający rozsiewanie owoców na znaczne odległości jak p.  u astrów (Aster), jastrzębców (Hieracium) czy przykładowego dziewięćsiłu bezłodygowego (Carlina acaulis) rosnącego w kolekcji roślin górskich. W kolekcji flory Polski na rabacie słonecznej i cienistej (leśnej) przy głównej alei Ogrodu rośnie powojnik prosty (Clematis recta) który ma specyficzne niełupki opatrzone wydłużonym piórkowatym dzióbkiem. Swoistym rodzajem niełupki jest ziarniak, występujący u traw. W rolnictwie i potocznie ziarniaki określa się zbiorczą nazwą „ziarno”. Ziarna zbóż stanowią podstawowe źródło pokarmu roślinnego dla ludzi.

Skrzydlak to owoc suchy niepękający, orzech lub niełupka którego owocnia jest rozszerzona w skrzydlaste wyrostki pomagające w przenoszeniu, zwykle na niewielkim dystansie, przez wiatr. Tego rodzaju owoce występują np. w rodzaju jesion (Fraxinus) i klon (Acer), w kolekcji  flory Polski można je zobaczyć u klonu jawora (Acer pseudoplatanus) , na rabacie słonecznej.

Rozłupnia to owoc pojedynczy, dwu- lub wielonasienny, zamknięty, suchy i rozpadający się. Rozpada się zwykle na jednonasienne, zamknięte i niepękające rozłupki (często nazywane też owockami). Rozłupnie w kształcie tarczy, średnicy 4–8 mm, rozpadającej się na kilka nagich lub owłosionych rozłupek zawierających pojedyncze nasiono zobaczymy u ślazu zygmarka (Malva alcea) i ślazu piżmowego (Malva moschata), rośliny te rosną przy góralskim domku w kolekcji flory Polski. Ciekawym przykładem gatunku posiadającego drobne, kuliste jakby porcelanowe, białe rozłupki jest nawrot czerwonobłękitny (Lithospermum purpurocaeruleum), rosnący na rabacie słonecznej w kolekcji flory Polski. 

Łuszczyna to owoc suchy, dwukomorowy z wewnętrzną przegrodą, charakterystyczny dla rodziny kapustowatych (Brassicaceae). Przedstawicielem tej rodziny jest rzodkiew świrzepa, łopucha (Raphanus raphanistrum) której poprzecznie paciorkowato przewężona łuszczyna zakończona jest długim i prostym dzióbkiem. Interesującą łuszczynę posiada miesiącznica trwała (Lunaria rediviva), rosnąca w Ogrodzie na grobli pomiędzy stawami. Jej łuszczyny są eliptyczne, silnie spłaszczone o długości od 3,5 do 9 cm i szerokości do 3,5 cm, na obu końcach zaostrzone. W środku znajduje się srebrzyście błyszcząca przegroda, która długo utrzymuje się na pędzie, po odpadnięciu okryw zewnętrznych i nasion. Ta cecha roślin zwróciła uwagę botaników, dlatego naukowa nazwa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa luna = księżyc, natomiast polska nazwa też nawiązuje do tego elementu ponieważ księżyc zwany był dawniej miesiącem. Wariantem łuszczyny jest łuszczynka jej długość jest równa lub krótsza od trzykrotności jej szerokości, a przykładem rośliny z takimi owocami może być wszędobylski tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris).

Torebka to rodzaj owocu suchego otwierającego się w różny sposób: ząbkami u roślin goździkowatych (Caryophyllaceae) jak np. u lepnicy francuskiej (Silene gallica), klapami u kokoryczy  (Corydalis), szczelinami np. u szczawika zajęczego (Oxalis acetosella), otworkami np. u maku polnego (Papaver rhoeas) lub wieczkiem, i taka torebka jest nazywana puszką. Taki sposób otwierania się torebki obserwujemy u lulka czarnego (Hyoscyamus niger).

Strąk to owoc suchy, jednokomorowy, pękający dwustronnie, charakterystyczny dla roślin z rodziny bobowatych (Fabaceae), dawniej motylkowatych (Papilionaceae). Najczęściej ze strąkami mamy do czynienia zjadając fasolkę szparagową. W kolekcji flory Polski rośnie wiele gatunków groszków (Lathyrus) u których o tej porze roku zobaczymy już strąki które wyrzuciły nasiona jak w przypadku groszku wiosennego (Lathyrus vernus). Ciekawe strąki posiada komonicznik skrzydlatostrąkowy (Tetragonolobus maritimus), jego strąki posiadają cztery listewkowate skrzydełka biegnące wzdłuż strąka, nadające mu czworoboczny kształt do czego odnosi się nazwa rodzajowa z greckiego tetràgonos = czworokąt i lobós = strąk.

Mieszek to owoc pojedynczy, suchy pękający, jednokomorowy, wielonasienny tworzony między innymi przez niektóre gatunki roślin z rodziny jaskrowatych jak tojady (Aconitum) i orliki (Aquilegia), przykładem może być rodzimy gatunek orlik pospolity (Aquilegia vulgaris).

Kilka przykładów różnych typów owoców nie wyczerpuje tematu dlatego zachęcamy do zapoznania się z literaturą botaniczną. W Ogrodzie powstała seria pocztówek „Dyskretny urok roślin” z przykładami różnych typów owoców, są to bardzo dobre plansze poglądowe. Obserwacja różnorodności w budowie roślin potrafi być fascynująca, niejednokrotnie zmuszająca nas do nachylenia się lub nawet klęknięcia przed rośliną, dlatego zapraszamy do dokładnego oglądania roślin w Ogrodzie, gdyż  każda z nich czasami najbardziej niepozorna, może ukrywać niezwykłe ciekawostki.

Anna Gasek / fot. Wiesław Gawryś

Literatura:

https://www.atlas-roslin.pl/pelna/slownik-owoc.htm#TRESC-37732
Radomski, J., Jasnowska, J., 1976 – Botanika – podręcznik do samokształcenie dla studiów zaocznych akademii rolniczych
Cwener, A., Sudnik-Wójcikowska, B., 2012 – Flora Polski, Rośliny kserotermiczne
Sudnik-Wójcikowska, B., 2011 – Flora Polski, Rośliny synantropijne
Rejewski, M.,1996 – Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich, Przewodnik botaniczny