Azja Środkowa to położona w głębi kontynentu kraina o wielu obliczach: od pustynnych i stepowych równin, po malownicze łańcuchy górskie i szczyty kilkutysięczników, m.in. Pamiru i Tien-Szanu. Jest to region nie tylko ogromnego zróżnicowania geograficznego, ale także przyrodniczego, w którym niezwykle liczne są gatunki endemiczne, czyli takie, które występują jedynie na danym obszarze. Według organizacji Conservation International, zajmującej się ochroną przyrody, góry Azji Środkowej są jednym z tzw. hot-spotów, czyli obszarów o szczególnym znaczeniu dla ochrony różnorodności biologicznej naszej planety [1]. Poza unikalnymi walorami przyrodniczymi obszar ten stanowi niezwykły poligon badawczy m.in. dla botaników. Aspekty związane z wysokim endemizmem gatunków roślin, różnorodnością zespołów roślin naskalnych i adaptacjami tych gatunków do surowych warunków siedliskowych, a także z różnorodnością i funkcjonowaniem ekosystemów ziołoroślowych i stepów wysokogórskich były głównymi tematami badawczymi, eksplorowanymi w trakcie ostatnich ekspedycji do Tadżykistanu.

Wyprawy te odbyły się w dniach 15-27 maja i 9-24 czerwca.  Koordynatorem ekspedycji był dr hab. Arkadiusz Nowak, prof. PAN oraz (w trakcie drugiej ekspedycji) dr hab. Marcin Nobis, prof. UJ. Spośród pracowników Ogrodu Botanicznego w Powsinie w badaniach uczestniczyli dr Sebastian Świerszcz (obie ekspedycje) oraz dr Iwona Dembicz (druga ekspedycja). Ponadto w pierwszej ekspedycji udział wzięli dr hab. Zygmunt Kącki, prof. UWr oraz dr Grzegorz Swacha (Uniwersytet Wrocławski), a w drugiej ekspedycji dr hab. Joanna Zalewska-Gałosz, dr Ewelina Klichowska, mgr Anna Wróbel (Uniwersytet Jagielloński) oraz mgr Krystyna Waindzoch (Uniwersytet Opolski).

W trakcie pierwszej ekspedycji rozpoczęto zbiór danych do międzynarodowego projektu DarkDivNet [2]. Założenia projektu są nowatorskie, a jego celem zbadanie „ciemnej” różnorodności zbiorowisk roślinnych (ang. dark diversity) – zestawu gatunków obecnych w regionie, ale nieobecnych na danym terenie, chociaż warunki terenowe są potencjalnie odpowiednie [3]. Projekt realizowany jest na całym świecie, a pracownicy naukowi Ogrodu Botanicznego w Powsinie odpowiedzialni są za zbiór danych z obszaru Tadżykistanu z zakresu wysokości od 500 do 4500 m n.p.m. Pierwsza powierzchnia badawcza położona jest na wysokości ok. 500 m n.p.m. w okolicach miasta Chodżent na północy Tadżykistanu. Dominującym typem roślinności są tu półpustynie oraz roślinność piargowa (fot. 1). Po zakończeniu zbioru danych z pierwszej powierzchni badawczej uczestnicy wybrali się w okolicie miejscowości Aszt, gdzie celem były badania nad roślinnością solniskową, półpustynną oraz ziołoroślową. Kolejnym punktem wyprawy były okolice miejscowości Tavildara, gdzie zlokalizowana była druga powierzchnia badawcza. Miejscowość położona jest w dolinie rzeki Obighingob na wysokości około 1500 m n.p.m. Dominującym typem roślinności są tu ziołorośla z m.in. Prangos pabularia, Eremurus comosusczy E. stenophyllus(fot. 2), często przechodzące w zbiorowiska zaroślowe z udziałem wielu gatunków róż.

W trakcie ekspedycji w czerwcu pierwszym punktem programu była góra Chodża-Mumin (Khoja Mumin, fot. 3) koło m. Vose. Jest to druga na świecie pod względem wielkości solna góra [4]. Ma ona wysokość względną 900 m i średnicę ok. 8,5 km. Obecne w skałach tej góry żyły soli w suchym klimacie tego obszaru ulegają bardzo powolnemu wypłukiwaniu. W efekcie tego procesu powstaje kras solny (w tym głębokie jaskinie), a także siedliska dla gatunków roślin solniskowych (czyli tzw. halofitów) takich jak Aeluropus littoralis, Psillostachys leptocladai Plantago coronopus. Uczestnicy ekspedycji udokumentowali zbiorowiska występujące w tych miejscach, w tym z endemicznym dla południowo-zachodniego Pamiro-Ałaju gatunkiem – Cephalorhizum popoviiNastępnie uczestnicy ekspedycji kontynuowali zbiór danych do projektu DarkDivNet na wysokości 2500 m n.p.m. w trudno dostępnych regionach w dolinie rzeki Obikhingob. Fizjonomia roślinności ziołoroślowej zdominowana była tam przez duże byliny, takie jak Ferula kuhistanica, Prangos pabularia(jego parzące liście były zmorą dla uczestników ekspedycji – aby uniknąć przykrych konsekwencji niezbędne były rękawiczki i koszule z długim rękawem), Eremostachys lehmannianai przepięknie rdzawo kwitnące pustynniki – Eremurus fuscus(fot. 4). Dość wszechobecnym elementem tych zbiorowisk były także żółto kwitnące róże: Rosa ovczinnikovii, R. ecaei R. divina.

Kolejne miejsce zbioru danych do projektu DarkDivNet miało znajdować się w Pamirze, na wysokości 3500 m n.p.m. Okazało się, że wybór miejsca nie był taki prosty. Początkowo uczestnicy ekspedycji odwiedzili obszar na przełęczy Hoburobod, ale prowadzenie badań terenowych na tym obszarze nie było możliwe ze względu na ostrzeżenia o możliwej obecności min przeciwpiechotnych… W tym miejscu pozostała nam dokumentacja roślinności naskalnej w pobliżu drogi, a także „bezpiecznych” płatów ziołorośli z Paeonia intermedia(fot. 5) i endemiczną Fritillaria regelii(fot. 6). Ostatecznie miejscem wytypowanym do badań w ramach projektu DarkDivNet były okolice uzdrowiska Jelondy w dolinie rzeki Tugozbulok. Podobnie jak w wielu innych regionach Tadżykistanu w tym miejscu prowadzony jest dość intensywny wypas (głównie owce, kozy i krowy), co skutkuje dominacją gatunków dysponujących mechanizmami obronnymi, takimi jak ciernie i kolce. Stąd też wypłaszczenia w dolinie rzeki zdominowane były przez kolczaste „poduszki” roślin rodzajów Tragacanthaoraz Acantholimon, a także kolczaste rozety Cousinia (fot. 7). Pomiędzy nimi występowała m.in. osiągająca dwa centymetry wysokości Ephedra regelianaczy różowo kwitnąca Hedysarum pancisi (fot. 8).

Pierwsze dwie wyprawy zaowocowały zebraniem wielu cennych danych. W drugiej połowie lipca planowana jest trzecia ekspedycja, w trakcie której kontynuowane będą zarówno badania dotyczące „ciemnej” różnorodności, jak również te dotyczące roślinności piargowej i naskalnej Tadżykistanu. O jej przebiegu poinformujemy w najbliższym czasie.

Tekst: dr Iwona Dembicz, dr Sebastian Świerszcz
Fotografie: dr Sebastian Świerszcz

 

Literatura:

[1]https://arquivo.pt/wayback/20091012194139/http://www.biodiversityhotspots.org/xp/Hotspots/central_asia/Pages/default.aspx
[2] https://www.botany.ut.ee/macroecology/en/darkdivnet
[3] Pärtel, M., Szava-Kovats, R., & Zobel, M. (2011). Dark diversity: shedding light on absent species. Trends in Ecology and Evolution, 26, 124-128.
[4] http://www.tdc.tj