Zawiesza się na łodydze
w dół kwiatem
ze srebrnym puchem,
jak wita słońce.

Tuli główkę
w złotych promieniach
na wiosnę,
odziana w aksamitach.

Po górach i po łąkach
ślicznie zadumana…

Aleksandra Baltissen

 

Sasanki to rośliny, obok których nie można przejść obojętnie, zachwycają ich delikatne „płatki” otulone jedwabistym kutnerem na wiotkiej łodydze, która nadaje kwiatu pozory nieśmiałości.

Rodzaj sasanka (Pulsatilla) obejmuje około 40 gatunków rozprzestrzenionych szeroko w strefie umiarkowanej półkuli północnej. W Polsce występuje 6 gatunków sasanki (wszystkie podlegają ochronie gatunkowej). Zasiedlają nasłonecznione i suche murawy, zarówno niżowe, jak i górskie, łąki i widne lasy. Zakwitają zwykle wczesną wiosną, czasami krótko po stopnieniu śniegów. Kwiaty zapylają owady, zwłaszcza pszczoły, a owoce roznoszone są przez wiatr. Ze względu na efektowne duże kwiaty i ciekawy owocostan uprawiane są w ogrodach jako rośliny ozdobne. Sasanki należą do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) i są blisko spokrewnione z zawilcami (Anemone) i w wielu ujęciach systematycznych rodzaje te bywają łączone, dlatego w niektórych opracowaniach można spotkać się z nazwą Anemone pulsatilla, np. dla sasanki zwyczajnej, lub Anemone vernalis dla sasanki wiosennej.

Sasanka łąkowa (Pulsatilla pratensis) występuje w dużym rozproszeniu, na niżu, na terenie prawie całej Polski, z wyjątkiem terenów górskich, ale mimo to ma status gatunku narażonego na wyginięcie. Zasiedla murawy o charakterze kserotermicznym, widne bory sosnowe, rośnie na różnego typu glebach, piaszczystych, kamienistych, suchych, w miejscach słonecznych lub jak najbardziej prześwietlonych. Jest to bylina z podziemnym kłączem o wysokości głąbika (pozbawiona liści łodyga wyrastająca z kłącza lub szyjki korzeniowej), w czasie kwitnienia 8-25 cm, a w czasie owocowania do 45 cm.

Wszystkie części rośliny są silnie owłosione. Liście odziomkowe, czyli te wyrastające z kłącza, są długoogonkowe, pierzastosieczne, pocięte na bardzo liczne wąskie łatki. Liście podkwiatowe w okółku, siedzące, podzielone na równowąskie odcinki. Kwiaty mają stulone i zwieszone oraz dzwonkowate listki okwiatu, których jest zwykle sześć – z zewnątrz są owłosione, na szczycie nieco odgięte i podwinięte, jasnofioletowe, a wewnątrz żółtawe. W Polsce występują dwie odmiany barwne: odmiana typowa (Pulsatilla pratensis var. pratensis) ma kwiaty jasnofioletowe, natomiast odmiana czerniejąca (Pulsatilla pratensis var. nigricans) ma czarnofioletową barwę kwiatów. Sasanka łąkowa jest najmniej spektakularna wśród rodzimych sasanek, zawsze trochę skromna i nieśmiała ze zwieszoną głową jakby nie chciała być podziwiana, a przecież jest taka urocza.

Sasanka otwarta (Pulsatilla patens) w Polsce występuje rzadko na niżu. Polska znajduje się w pasie zachodniej granicy zasięgu sasanki otwartej. Najliczniejsze stanowiska spotyka się na północnym-wschodzie Polski. W zachodniej i południowo-zachodniej Polsce to gatunek rzadki ze zmniejszającą się liczbą stanowisk, któremu nadano status narażonego na wyginięcie. Sasanka otwarta rośnie w widnych borach, zaroślach, na suchych murawach, w miejscach słonecznych, ciepłych, na glebach suchych, piaszczystych, ubogich i silnie kwaśnych. Sasanka otwarta jest byliną o grubym, rozgałęzionym w górze kłączu. Rośliny są srebrzystobiało owłosione, w czasie kwitnienia głąbik ma od 5 do 15 cm wysokości, podczas owocowania 15-45 cm. Pięć do dziesięciu liści odziomkowych zebranych jest w przyziemnej rozecie i rozwijają się one później od kwiatów. Ogonki liściowe są długie, do 12 cm, liście dłoniastodzielne lub dłoniastosieczne, czyli blaszka jest głęboko powcinana. Liście podkwiatowe w trójlistkowym okółku umieszczone są nieco poniżej kwiatu i pocięte na wąskie odcinki i silnie owłosione. Kwiaty sasanki otwartej są okazałe o 6-8 listkach okwiatu długości 3 do 6 cm, fioletowe z niebieskim odcieniem. Kwiaty podczas kwitnienia początkowo lekko się zwieszają, z biegiem czasu podnoszą się i szeroko otwierają. Kwitnie od końca marca do maja.

Sasanka wiosenna (Pulsatilla vernalis) jest w Polsce gatunkiem bardzo rzadkim, narażonym na wymarcie, jej populacje są nieliczne, a na stanowiskach rośnie zaledwie po kilka, kilkanaście osobników. Najliczniejsze zgrupowania odnotowane zostały w Borach Tucholskich. Górskie lokalizacje znajdują się w Tatrach, Karkonoszach i Górach Opawskich. Na niżu rośnie w widnych borach, na glebach silnie kwaśnych, w górach w murawach alpejskich na podłożu granitowym. Sasanka wiosenna jest byliną z grubym kłączem, z którego wyrasta głąbik dorastający w czasie kwitnienia do 24 cm, a w czasie owocowania do 30 cm. Liście odziomkowe na długich ogonkach są pojedynczo pierzastodzielne, z 3-5 odcinkami. Charakterystyczną cechą tego gatunku jest zimotrwałość liści, które są również obecne w czasie kwitnienia. Kwiaty są szeroko rozwarte, wewnątrz białawe, z zewnątrz są jasnofioletowe lub jasnoniebieskie. Cała roślina gęsto pokryta jest żółtawymi włoskami. Kwitnie od kwietnia do maja, w górach od maja do czerwca.

Sasanka zwyczajna (Pulsatilla vulgaris) jest uznana za gatunek wymarły na stanowiskach naturalnych w Polsce, podawana była z okolic Bydgoszczy, Ciechocinka, Poznania i Głogowa, ale od 1946 roku nie stwierdzono jej występowania na terenie naszego kraju. Sasanka zwyczajna jest byliną o słabo rozbudowanym palowym systemie korzeniowym. Wysokość głąbika w czasie kwitnienia 5-15 cm, po kwitnieniu silnie się wydłuża, osiągając wysokość w czasie owocowania do 40 (45) cm. Wszystkie części rośliny, w szczególności pęd kwiatostanowy, są za młodu silnie jedwabiście owłosione, z czasem większość owłosienia zanika. Liście odziomkowe rozwijają się w czasie kwitnienia, zebrane są w rozetę na długich ogonkach, pierzastosieczne, podzielone na drobne łatki szerokości 2-3 mm. Liście łodygowe, zebrane są w okółek pod kwiatem i podzielone na równowąskie łatki. Kwiat jest jeden na szczycie głąbika, z początku dzwonkowaty, a później rozwarty. Działki okwiatu fioletowe, z zewnątrz owłosione, wewnątrz znajdują się liczne żółte pręciki otaczające grupę słupków z fioletowymi znamionami. Kwitnie głównie w kwietniu.

Mieszańce i odmiany sasanki zwyczajnej są bardzo popularne w uprawie ogrodowej, kwiaty takich roślin mogą mieć różne barwy, od białej (odmiana ‘Alba’) przez różową (odmiana ‘Pink Shades’) i czerwoną (odmiana ‘Rote Glocke’) do ciemnofioletowej lub silnie zwężone działki okwiatu (odmiana ‘Papageno’).

Wyłącznie z terenami górskimi związane są dwa gatunki rodzimych sasanek. Prawdziwą rzadkością polskiej części Tatr jest sasanka słowacka (Pulsatilla slavica), jej jedyne stanowiska znajdują się w Wąwozie Koryciska Wielkie i Małe. W Polsce ma status gatunku zagrożonego wyginięciem. W Tatrach słowackich ma o wiele więcej stanowisk i występuje również w sąsiednich pasmach górskich, np. na Małej Fatrze, jednak to dość ograniczony zasięg występowania, dlatego uznano sasankę słowacką za endemit zachodniokarpacki i objęto europejską formą ochrony gatunkowej jaką jest konwencja berneńska. Sasanka słowacka jest byliną, której głąbik w czasie kwitnienia osiąga 10-30 cm wysokości, natomiast w czasie owocowanie do 60 cm wysokości. Roślina jest trwale owłosiona.

Liście odziomkowe osadzone są na dość długim ogonku, blaszka słabiej podzielona, pierzastosieczna, z trzema odcinkami, głęboko rozciętymi na trzy części. Liście łodygowe ustawione w okółku pod kwiatem, pocięte na równowąskie łatki. Kwiaty są fioletowoniebieskie, pojedyncze, duże z sześcioma listkami okwiatu. W górach kwitnie w drugiej połowie kwietnia, uprawiana w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie kwitnie już na początku kwietnia.

Sasanka alpejska (Pulsatilla alba) występuje w Górach Izerskich, Karkonoszach, na Babiej Górze oraz w Tatrach najczęściej w piętrze halnym w murawach i traworoślach. Jest byliną z grubym kłączem, łodyga jest biało jedwabiście owłosiona, w czasie kwitnienia dorasta do 25 cm, w czasie owocowania do 30 cm wysokości. Liście odziomkowe na długich ogonkach podzielone na trzy odcinki, pierzaste, liście łodygowe podobne do odziomkowych. Kwiaty pojedyncze, szeroko miskowato otworzone, zwykle z sześcioma, rzadziej ośmioma listkami okwiatu, z zewnątrz delikatnie sinawo zabarwione, wewnątrz białe, krótko owłosione. Kwitnie od maja do lipca w zależności od wysokości nad poziomem morza.

Owoce sasanek to niełupki z silnie wydłużającą się podczas dojrzewania owłosioną szyjką słupka. Owoce zebrane są w charakterystyczny owocostan, który ma kształt kulisty i promienisty z powodu długich i rozpostartych we wszystkie strony szczeciniastych szyjek słupków.

Zobaczyć kwitnące sasanki w ich naturalnym siedlisku to niezapomniane wrażenie. Najłatwiej wybrać się na Babią Górę na kwitnienie sasanki alpejskiej, którego pełnia przypada około połowy czerwca.

Anna Gasek

Zdjęcia: Anna Gasek, Wiesław Gawryś

www.atlas-roslin.pl
H. Piękoś-Mirkowa, Z. Mirek, Flora Polski rośliny chronione, Multico, Warszawa 2006.
A. Cwener, B. Sudnik-Wójcikowska, Flora Polski rośliny kserotermiczne, Multico, Warszawa 2012.