Marzec, pierwszy oddech wiosny, na nagich gałęziach drzewa pojawiają się puchate, srebrzyste kuleczki. Bazie!

Kotka lub bazia to rodzaj kwiatostanu groniastego prostego, o budowie podobnej do kłosa, od którego często różni się wiotką i zwieszającą się osią. Te kwiatostany posiadają wierzby, topole, leszczyny. Oczywiście najbardziej znane kotki to właśnie te wierzbowe.

Wierzby (Salix) obejmują 450-500 gatunków drzew, krzewów, a także górskich krzewinek występujących głównie w rejonie klimatu chłodnego i umiarkowanego półkuli północnej. W Polsce rośnie 25 rodzimych gatunków wierzb oraz 2 gatunki obce, ale już na trwałe zadomowione, a wśród gatunków rodzimych dwa podlegają ochronie prawnej. Wierzby można spotkać w całej Polsce od gór po brzeg Bałtyku, zasiedlają brzegi rzek, podmokłe łąki, torfowiska, zarośla na wydmach, kamieńce rzeczne, skraje lasów. W górach rosną na piargach, skałach, w murawach alpejskich, na błotnistych łąkach i torfowiskach. Ponieważ są wręcz wszechobecne, to w sezonie wegetacyjnym, gdy roślin jest mnóstwo, po prostu są tylko zielonym tłem. Inaczej sprawa przedstawia się na przedwiośniu, wtedy od razu zauważamy rozwijające się wierzbowe kotki.

Najwcześniej, bo już w marcu, zaczyna kwitnąć wierzba iwa (Salix caprea) i ona też ma największe kotki wśród polskich gatunków wierzb. Pora kwitnienia u wierzby następuje wtedy, gdy pokazują się pręciki lub słupki, natomiast nierozwinięte bazie można zobaczyć nawet w lutym. Jest to wysoki krzew lub drzewo 5-10 (12) m wysokości, o nieregularnej, gęstej koronie. Pień ma średnicę 20-30 (50) cm, kora początkowo jest jasnoszara lub zielonkawoszara, gładka, z czworobocznym wzorem, u starszych egzemplarzy wzdłużnie bruzdowana, ciemnoszara. Rośnie na skrajach lasów, przydrożach, na terenach ruderalnych w całej Polsce, więc dość łatwo można ją znaleźć.

A co botanicy mówią o kwiatach wierzby, dlaczego ten kotek jest taki włochaty?

Pojedyncze kwiaty wierzby osadzone są na osi pędu z krótkimi szypułkami, są rozdzielnopłciowe, bez okwiatu, siedzące w pachwinach łuskowatych, długobrodych przysadek. To właśnie te owłosione przysadki, czyli liście, z kątów których wyrastają kwiaty, są odpowiedzialne za wygląd tego kwiatostanu.

W jaki sposób kwiaty są zapylane?

Kwiaty w wierzbowych kotkach są owadopylne, u nasady kwiatu jest osadzony krótki gruczoł miodnikowy, wydzielający nektar zwabiający owady, które dokonują zapylenia.

Co oznacza, że kwiaty wierzby są rozdzielnopłciowe?

Gdy zbieramy gałązki z kotkami do wazonu, są to malutkie zbite, szare kuleczki, ale w mieszkaniu, gdzie jest ciepło zaczynają się rozluźniać i wydłużać. Możemy się wtedy przyjrzeć, że na jednych pokażą się długie nitki pręcików z żółtym opadającym na serwetę pyłkiem, to znaczy, że są to kwiaty męskie. Natomiast gdy z innego wydłużonego, walcowatego kwiatostanu pokażą się zielonkawe, rozgałęzione znamiona słupka to znaczy, że są to kwiaty żeńskie. Wierzby są również roślinami dwupiennymi, czyli cała roślina ma albo kwiaty żeńskie, albo męskie.

Urocze maleńkie bazie ma wierzba rokita (Salix repens subsp. rosmarinifolia). Jest to niski krzew lub krzewinka, o 15-100 (150) cm wysokości, o cienkich gałęziach do 2 cm średnicy, które pokładają się i wznoszą, a w części przylegającej do ziemi łatwo się zakorzeniają. Pędy jednoroczne są cienkie, wiotkie, brązowawe. Rośnie na podmokłych łąkach, torfowiskach niskich, łozowiskach, również na glebach piaszczystych. Kwitnie w połowie kwietnia, ale bazie zaczynają się pojawiać w marcu.

Wierzba lapońska (Salix lapponum) to gatunek w Polsce objęty ochroną prawną, a także krytycznie zagrożony, więc jej śliczne bazie można podziwiać tylko z daleka. Rośliny tego gatunku to krzewy 1-1,5 m wysokości o wzniesionych pędach, do 3 cm średnicy. Pędy jednoroczne są początkowo gęsto białosrebrzyście owłosione, później łysiejące. Występuje w Karkonoszach w zaroślach subalpejskich, w miejscach wilgotnych, w piętrze kosówki oraz na wschodzie Polski, na błotnistych łąkach, podmokłych brzegach jezior i strumieni i na obrzeżach torfowisk. Na naturalnych stanowiskach kwitnie od kwietnia do lipca w zależności od wysokości nad poziomem morza.

Wierzba szwajcarska (Salix helvetica) to niski krzew 0,5-1,2 (2) m wysokości. Pędy są gęste, krótkie, grube, czerwonobrunatne, z pomarszczoną korą, zwykle krzywe. Młode pędy, ogonki liściowe i pąki wełniście owłosione, potem łysiejące. W Polsce występuje wyłącznie Tatrach w piętrze kosodrzewiny i alpejskim – na wilgotnych skałach, w dolinach potoków, tylko na granicie. W górach kwitnie od czerwca do lipca, równocześnie z rozwojem liści lub nieco wcześniej. W warunkach uprawy w Ogrodzie Botanicznym obserwujemy jej kwitnienie w końcu kwietnia. Kotki tej wierzby raczej nieczęsto można zobaczyć w naturze ze względu na niewielki zasięg występowania.

Opisane wierzby można obejrzeć w Ogrodzie Botanicznym Polskiej Akademii Nauk w Kolekcji flory Polski.

Niepozorne kotki, czyli bazie, to dla roślin ważny organ umożliwiający rozmnażanie, dla owadów budzących się na wiosnę to pierwsza możliwość zdobycia pokarmu, a dla ludzi to zwyczajowy element Świat Wielkanocnych i tradycji wiosennych, czyli małe, ale jakże ważne wierzbowe kwiaty.

Tekst i zdjęcia Anna Gasek