Patrzę na nagie skały,
na te podniebne góry.
Na skałach nic nie rośnie,
po skałach chodzą chmury.
W szarej, twardej szczelince,
niedaleko od szczytu
obudził się do życia
kwiatuszek  aksamitu.
Choćbym po tych urwiskach
skakał zgrabnie jak kotek,
nie ruszę tego kwiatka
– nie wolno rwać szarotek.

Zbiór wierszy „Nie wolno rwać szarotek”

 

Świat roślin na Ziemi to około pięćset tysięcy gatunków, które towarzyszą nam wszędzie i odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu klimatu, stosunków wodnych, w procesach glebotwórczych, w utrzymaniu równowagi między tlenem a dwutlenkiem węgla oraz w formowaniu krajobrazu. Na początku istnienia gatunku Homo sapiens (człowiek rozumny) jego wpływ na przyrodę był niewielki, podobny do działalności innych ssaków. Dopiero od okresu neolitu (4400-1700 r. p.n.e.) osiadły tryb życia i rolnictwo spowodowały szybsze i bardziej zdecydowane zmiany w szacie roślinnej. Od około 200 lat człowiek w zawrotnym tempie zmienia środowisko, w którym żyje, a za tymi zmianami nie może nadążyć ewolucja innych organizmów, zaś wiele gatunków, nie mogąc sprostać gwałtowności i intensywności działań człowieka – wymiera.  Trzeba jednak wiedzieć, że właśnie zachowanie wielości i różnorodności istniejących organizmów jest warunkiem utrzymania życia na Ziemi, dlatego musimy chronić każdy gatunek, który jeszcze istnieje.

Pierwsze łupem zachłanności ludzi padły rośliny potrzebne człowiekowi jako surowiec, jadalne lub lecznicze. Z biegiem czasu już nie tylko rośliny użyteczne, ale również ozdobne zaczęły interesować człowieka, a takie wzmożone zainteresowanie zwykle kończyło się dla wielu gatunków prawie całkowitą zagładą. Dlatego w pewnym momencie poza eksploatacją przyrody, konieczna stała się jej ochrona.

1421 rok – na ziemiach Polski podjęto pierwszą próbę ochrony gatunku. Król Władysław Jagiełło dostrzegł potrzebę zakazania na piśmie nieograniczonego wyrębu cisa (Taxus baccata). Drzewo to posiadające twarde i giętkie drewno, doskonałe do wyrobu łuków, ale rosnące wolno, zaczęło wyraźnie znikać z królewskich lasów, ten stan rzeczy zaniepokoił, królewskie służby i króla.

1819 rok – Aleksander von Humboldt opisał w Wenezueli olbrzymie drzewo i nazwał je „pomnikiem przyrody”. Ten termin zapoczątkował roztaczanie opieki nad pojedynczymi wiekowymi egzemplarzami różnych gatunków, najczęściej drzew, i nadawanie im nazw, na przykład „Dąb Bartek”, „Cis Raciborskiego”, „Lipy Sobieskiego”. Działalność tego niemieckiego przyrodnika na przełomie XVIII i XIX wieku, stała się początkiem ruchu ochrony przyrody.

1872 rok – w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej utworzono prawdopodobnie pierwszy Park Narodowy na świecie – Yellowstone. Obecnie wraz z sąsiadującym z nim Parkiem Narodowym Grand-Teton i kilkoma przylegającymi do niego rezerwatami leśnymi, tworzy największy na świecie teren nienaruszony przez cywilizację na obszarze umiarkowanie chłodnej strefy klimatycznej.

1880 rok – w Polsce Towarzystwo Tatrzańskie wydało odezwę do gości zakopiańskich o ochronę szarotki alpejskiej. Masowa turystyka górska i związany z nią przemysł pamiątkarski, na przełomie wieków doprowadziły do prawie całkowitego wytrzebienia szarotki alpejskiej (Leontopodium alpinum) w Polskich Tatrach. Każdy turysta powracający ze stolicy Tatr, wiózł do domu bukiet z szarotek. Górale starali się sprostać zapotrzebowaniu i dostarczali rośliny z coraz bardziej niedostępnych miejsc, a zobaczenie szarotki w niższych partiach gór stało się niemożliwe. Na przykładzie tego gatunku przekonujemy się, że długotrwała akcja edukacyjna może przynieść efekty. Dzisiaj szarotkę alpejską możemy podziwiać nawet przy szlaku na Nosal, i nikomu nie przyszłoby do głowy zrywać ją na bukiet. Szarotka stała się symbolem ochrony przyrody tatrzańskiej.

1902 rok –  powstaje w Gdańsku pierwszy akt prawny chroniący między innymi mikołajka nadmorskiego (Eryngium maritimum). „Rozporządzenie policyjne w sprawie mikołajka nadmorskiego” dotyczące populacji mikołajka występującego nad Zatoką Gdańską. Gatunek ten w 1946 roku został objęty ochroną prawną na terenie Polski.

1919 rok –  w Polsce wydano ustawę o ochronie zabytków, na mocy której 6 gatunków roślin objęto ochroną prawną jako „zabytki”, ponieważ nie istniało jeszcze prawo o ochronie przyrody. Na liście gatunków chronionych znalazły się: cis pospolity (Taxus baccata), azalia pontyjska (Rhododendron luteum), sosna limba (Pinus cembra), szarotka alpejska (Leontopodium alpinum), powojnik alpejski (Clematis alpina) i smaglica podolska (Schevereckia podolica). Ostatni gatunek smaglica podolska występował na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej, dlatego po zmianach granic, które nastąpiły po II wojnie światowej, nie znalazł się we florze Polski. Warto zaznaczyć, że powojnik alpejski (Clematis alpina), już nigdy później nie znalazł się na listach roślin objętych ochroną prawną.

1932 rok – na bazie powstałego w 1921 roku leśnictwa „Rezerwat” utworzono pierwszy w Polsce park narodowy – Park Narodowy w Białowieży.

1934 rok –  w Polsce sformułowano nowoczesną ustawę o ochronie przyrody.

1946 rok – na podstawie ustawy z 1934 roku ukazuje się rozporządzenie zawierające listę 118 gatunków objętych ochroną prawną. Na tej liście znalazły się między innymi rodzime gatunki z rodziny storczykowatych (Orchidaceae), rosiczki (Drosera), sasanki (Pulsatilla) jak również szachownica kostkowata (Frittilaria meleagris).

1947 rok – restytuowanie w Polsce pierwszego parku narodowego – Białowieskiego Parku Narodowego. Na terenie Parku chroniony jest najlepiej zachowany fragment Puszczy Białowieskiej, ostatni nienaruszony gospodarką człowieka, pierwotny nizinny las w Europie.

1949 rok – uchwalono pierwszą w powojennej Polsce ustawę o ochronie przyrody.

1957 rok – powstaje rozporządzenie do ustawy z 1949 roku, zawierające listę 158 gatunków chronionych. W tym rozporządzeniu pierwszy raz pojawiło się rozróżnienie ochrony częściowej (17 gatunków) i całkowitej (141 gatunków). W tym rozporządzeniu objęto ochroną częściową między innymi kopytnika pospolitego (Asarum europaeum), marzankę wonną (Galium odoratum) i konwalię majową (Convallaria majalis).

1973 rok – w Waszyngtonie przedstawiciele 88 państw przyjęli tekst konwencji zwanej Konwencją Waszyngtońską – CITES. Podstawowym celem Konwencji jest skoordynowanie międzynarodowych działań ograniczających nadmierną eksploatację i handel  rzadkimi i zagrożonymi wyginięciem dzikimi gatunkami roślin i zwierząt oraz ich rozpoznawalnymi częściami, na przykład owocami, nasionami i drewnem w przypadku roślin.

1979 rok – w Bernie Rada Europy uchwala 24 artykuły regulujące zasady ochrony flory i fauny europejskiej. Powstały akt prawny nazwany został Konwencją Berneńską.

1983 rok – wydano nowe rozporządzenie do ustawy z 1949 roku, a listę gatunków objętych ochroną poszerzono do 241 (w tym 25 pod częściową ochroną), oraz uwzględniono w niej grzyby. W tym rozporządzeniu pojawiło się także nowe podejście do sposobu wykonywania ochrony, a mianowicie umożliwiono ochronę czynną czyli pozwalającą na ingerowanie człowieka, aby poprawić warunki bytowania roślin chronionych. Wśród nowych gatunków podlegających ochronie znalazły się śniedki (Ornithogalum), szafirki (Muscari) oraz ożota zwyczajna (Linosyris vulgaris).

1990 rok – Polska przyjmuje postanowienia Konwencji Waszyngtońskiej. Na mocy Konwencji chronione są także gatunki występujące w Polsce, na przykład miłek wiosenny (Adonis vernalis), wszystkie rodzime storczyki – między innymi, obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), dwulistnik muszy (Ophrys insectifera), czy kruszczyk błotny (Epipactis palustris).

1991 rok – uchwalono nową ustawę o ochronie przyrody. Na podstawie tej ustawy wprowadzono możliwość tworzenia lokalnej ochrony gatunkowej, która obowiązuje na określonym obszarze, a nie w całym kraju.

1992 rok – Powstaje Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000, która jest systemem ochrony zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego. Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy.

1995 rok – w rozporządzeniu do Ustawy z 1991 roku, powstała lista, która zawierała 220 gatunków, objętych ochroną całkowitą i 17 gatunków objętych ochroną częściową czyli w sumie 237 gatunków. Nowymi gatunkami które objęto ochroną w tym rozporządzeniu były m.in. : groszek szerokolistny (Lathyrus latifolius) rosnący naturalnie na terenach otwartych z podłożem wapiennym oraz w uprawach zbóż, a także  lilia bulwkowata (Lilium bulbiferum) związana z obszarami górzystymi Sudetów i Karpat.

1995 rok – Polska przystępuje do państw respektujących postanowienia Konwencji Berneńskiej. Na liście roślin chronionych prawem europejskim znajdują się 34 gatunki występujące w Polsce, między innymi pszonak pieniński (Erysimum pieninicum), przytulia krakowska (Galium cracoviense), dziewięćsił popłocholistny (Carlina onopordifolia), starodub łąkowy (Ostericum palustre) oraz warzucha polska (Cochlearia polonica).

2001 rok – nowe rozporządzenie do Ustawy z 1991 roku zawierało listę 238 gatunków całkowicie chronionych i 25 objętych ochroną częściową, czyli w sumie 263 gatunki.

Ochrona gatunkowa w dotychczasowych ustawach, miała chronić rośliny przed bezpośrednim niszczeniem przez człowieka. Na listach roślin chronionych znajdowały się głównie rośliny użyteczne i lecznicze jak mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi), kruszyna pospolita (Frangula alnus) oraz takie, które przez swoją dekoracyjność stawały się obiektem zainteresowania i były zrywane albo wykopywane jak konwalia majowa (Convallaria majalis), śnieżyca wiosenna (Leucoium vernum), wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), sasanki (Pulsatilla spp.). Rośliny bardzo rzadkie, ale niepozorne rosnące na terenach nie penetrowanych bezpośrednio przez człowieka rzadziej umieszczane były na listach roślin chronionych, ale już w tym rozporządzeniu znalazły się gatunki roślin, które zostały objęte ochroną prawną ze względu na bardzo nieliczne miejsca występowania. Przykładami mogą być starodub łąkowy (Ostericum palustre), roślina nieszczególna, ale ten gatunek ma niewiele stanowisk w Polsce i uznany jest za narażony na wyginięcie, pszonak pieniński (Erysimum pieninicum), gatunek endemiczny w Polsce i zagrożony wyginięciem, rosnący tylko na kilku stanowiskach w polskiej części Pienin. Podobnym przypadkiem jest przytulia krakowska (Galium cracoviense), takson narażony na wyginięcie i mający jedyne stanowiska w Polsce pod Olsztynem koło Częstochowy.

2004 rok – powstała Ustawa o Ochronie Przyrody i rozporządzenie „w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną.” W tym rozporządzeniu znalazły się 403 gatunki objęte ochroną w tym 382 całkowitą i 21 częściową.

Wraz z tą ustawą zmieniło się podejście do problemu ochrony roślin, nie jest to już tylko bezpośrednie niszczenie, ale również pośrednia działalność człowieka wpływająca na jego bliższe i dalsze otoczenie. W ustawie tej, w stosunku do 130 gatunków ustalono konieczność ochrony czynnej, czyli nie tylko zakaz uszkadzania i niszczenia, ale również poprawę warunków życia roślin. Gatunkami objętymi tym wymogiem stały się między innymi, miłek wiosenny (Adonis vernalis), marsylia czterolistna (Marsilea quadrifolia), brzoza niska (Betula humilis), pełniki (Trollius spp.), sasanki (Pulsatilla spp.), aster solny (Aster tripolium), kosaciec syberyjski (Iris sibirica), krokus spiski (Crocus scepusiensis) i liczne storczykowate. Dla 40 gatunków ochrona posunięta została tak daleko, że ma pierwszeństwo przed działalnością gospodarczą, rolniczą, leśną i rybacką, są to między innymi dzwonecznik wonny (Adenophora liliifolia), dyptam jesionolistny (Dictamnus albus), skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus) i obuwik pospolity (Cypripedium calceolus). Zupełnie nowym wymogiem w przepisach o ochronie gatunkowej było ustalanie stref ochronnych wokół ostoi i stanowisk szczególnie rzadkich i zagrożonych gatunków roślin. Zastosowano go dla 10 gatunków, między innymi dla miodokwiatu krzyżowego (Herminium monorchis), występującego tylko nad rzeką Rospudą, którego strefa ochronna obejmuje całe torfowisko. W tym rozporządzeniu na listę gatunków objętych ochroną prawną zostały wprowadzone turzyce (Carex), dla ludzi nie związanych z botaniką postrzegane jako zielona masa na łąkach i ugorach, np. turzyca pchla (Carex pulicaris).

2012 rok – sformułowano nowe rozporządzenie do Ustawy z 2004 roku, lista gatunków objętych ścisłą ochroną prawną liczyła 405 gatunków w tym 22 gatunki objęte ochroną częściową. W tym rozporządzeniu objęto ochroną odnalezionego koślaczka stożkowatego (Anacampsis piramidalis), storczyka, który przez wiele lat uznany był za wymarły na terenie Polski.

2014 rok – powstało obowiązujące obecnie rozporządzenie do ustawy z 2004 roku, lista gatunków objętych ochroną liczy 424 gatunki, 296 to gatunki objęte ochroną ścisłą, 128 podlega ochronie częściowej. W tym rozporządzeniu wiele gatunków objętych przez wiele lat ochroną, straciło ten status ze względu na masowe występowanie na wielu stanowiskach, przykładem może być konwalia majowa (Convallaria majalis), kopytnik pospolity (Asarum europaeum), bluszcz pospolity (Hedera helix), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) czy pierwiosnek lekarski (Primula veris). Dużą grupę stanowią gatunki które z ochrony ścisłej zmieniły pozycję na ochronę częściową i tu przykładem mogą być: śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) i śnieżyca wiosenna (Leucoium vernum), które obecnie mimo wczesnego kwitnienia i atrakcyjnego wyglądu, nie są już narażone na wykopywanie z naturalnych stanowisk, ponieważ w ofercie ogrodniczej są łatwe do kupienia, również sosna limba (Pinus cembra), sosna górska (Pinus mugo), krokus spiski (Crocus scepusiensis) i dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), które swoje stanowiska mają głównie na terenach chronionych w parkach narodowych.

Ochrona gatunkowa roślin to obecnie złożony system wielu aktów prawnych, współdziałania różnych organizacji i krajów, ale przede wszystkim to świadomość każdego z nas, jak mamy postępować, aby jak najmniej szkodzić przyrodzie i w rezultacie sobie samym. Żeby wiedzieć, co należy chronić, trzeba poznać rośliny. Dlatego zapraszamy do PAN Ogrodu Botanicznego – CZRB w Powsinie do Kolekcji flory Polski, gdzie uprawiamy i prezentujemy 121 gatunków objętych ścisłą ochroną gatunkową oraz 61 podlegających ochronie częściowej, także tych, które zostały wymienione wcześniej. Zapraszamy!

Tekst: Anna Gasek | Zdjęcia: Anna Gasek, Wiesław Gawryś