Len roślina popularna i uprawiana bardzo często jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku, dzisiaj jest już trochę zapomniana. Bajka Marii Konopnickiej „Jak to ze lnem było” jest o najbardziej znanym gatunku lnu, można powiedzieć archetypicznym, czyli w świadomości społecznej traktowany jako pierwowzór rodzaju, mianowicie chodzi o len zwyczajny (Linum usitatissimum). Roślinę opisaną jako cenniejszą od złota, dającą wszelkie pożytki, odzienie, pożywienie, lek, paszę dla zwierząt. Gatunek ten pochodzi z Bliskiego Wschodu z tak zwanego rejonu Żyznego Półksiężyca, który obecnie znajduje się na terytoriach Iraku, Iranu, Syrii, Izraela, Palestyny i Egiptu. To na tym obszarze zaczęła się uprawa roślin, czyli rolnictwo. Len zwyczajny uprawiany jest już tak długo, że obecnie w stanie dzikim nie występuje. Jako roślina jednoroczna czasami ucieka z upraw i przejściowo pojawia się w naturalnych siedliskach. Jest rośliną jednoroczną o pojedynczej łodydze liczącej 20-100 cm wysokości i błękitnych kwiatach, kwitnie w czerwcu i lipcu. Len zwyczajny prezentowany jest w naszym Ogrodzie w kolekcji roślin uprawnych.
Rodzaj len (Linum) należy do rodziny lnowatych (Linaceae), w Polsce naturalnie występuje 5 gatunków oraz jeden gatunek obcy, zadomowiony w polskiej florze.
Len trwały (Linum perenne) naturalnie rośnie w południowo-wschodniej i środkowej Europie, na zachodzie od Wysp Brytyjskich. Do Polski zawleczony w XX w. zdziczały i miejscami zadomowiony. Występuje głównie na niżu na stanowiskach przekształconych przez człowieka o charakterze naturalnym. Rośnie na suchych zboczach, w ciepłolubnych murawach, widnych borach sosnowych, na glebach kamienistych, gdzie tworzy gęste kępy o wysokości 60-100 cm. Łodygi są cienkie, wzniesione na górze rozgałęzione, nagie. Liście lancetowate, zaostrzone, na brzegu szorstkie, dość często niesymetryczne, na łodydze ustawione skrętolegle. Błękitne kwiaty zebrane są w luźnych kwiatostanach, posiadają pięć delikatnych płatków długości 15-20 mm, opadających szybko po przekwitnięciu. Szypułki kwiatów ustawione zwykle wszechstronnie, w czasie kwitnienia i owocowania są wzniesione. Kwitnie od czerwca do lipca. Owocem jest okrągła torebka 6-7 mm długości.
Len austriacki (Linum austriacum) w polskiej florze ma status nie do końca ustalony. Według niektórych źródeł jest gatunkiem obcym zadomowionym, natomiast inne uznają jego stanowiska w okolicy Przemyśla za naturalne, rośnie tam w murawach kserotermicznych. W innych miejscach koło Bydgoszczy i na Śląsku pojawia się na suchych murawach, na nasypach kolejowych i cmentarzach, jednak te siedliska uznawane są za wtórne, antropogeniczne, czyli związane z działalnością człowieka. Len austriacki jest byliną o nieco zdrewniałym korzeniu i nasadach pędów. Łodygi są pojedyncze lub po kilka, tworzą luźną kępę, rozgałęzione tylko w obrębie kwiatostanu. Liście na łodydze umieszczone skrętolegle, równowąsko lancetowate, siedzące, czyli nie posiadają ogonka liściowego. Kwiatostan to luźna wierzchotka złożona z nielicznych kwiatów na długich szypułkach. Kwiaty z pięcioma błękitnymi, szerokimi i zachodzącymi na siebie płatkami. Szypułki kwiatów ustawione zazwyczaj jednostronnie, w czasie owocowania poziomo odstające lub częściej odgięte do dołu. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owocem jest okrągła torebka 3-5 mm długości. Gatunek podlega ścisłej ochronie prawnej i został uznany za zagrożony wyginięciem. W Ogrodzie Botanicznym w Powsinie len austriacki rośnie w Kolekcji flory Polski na słonecznej skarpie przy głównej alei, a kwitnienie rozpoczyna zwykle około połowy maja.
Len karpacki (Linum extraaxillare) rośnie w Tatrach na naskalnych wapiennych murawach. Jest rośliną wieloletnią wysokości 20-50 cm o delikatnych, gęsto ulistnionych pędach tworzących luźne, rzadkie kępy. Kwiaty skupione na górze łodygi w kilkukwiatowy kwiatostan. Kwiat 5-krotny z niebieskimi płatkami korony, zwężonymi ku nasadzie, słabo nachodzącymi na siebie o wyraźnych ciemniejszych żyłkach na całej długości płatka. W górach kwitnie od czerwca do sierpnia, natomiast w Ogrodzie rozpoczyna kwitnienie w pierwszej połowie maja. Posadzony jest w kolekcji roślin górskich na mniejszym wzniesieniu z roślinami tatrzańskimi od strony wschodniej.
Len włochaty (Linum hirsutum) to w polskiej florze bardzo rzadki gatunek, którego kilkanaście stanowisk skupionych jest głównie w Niecce Nidziańskiej na kserotermicznych murawach reprezentujących tzw. stepy kwietne. Rośnie na miejscach wybitnie słonecznych, ciepłych i z małą konkurencją innych roślin, czyli zwykle związanymi z erozją gleby. Prowadzone obserwacje wykazały, że rośliny tego gatunku ustępują z powierzchni, na których pokrycie roślinnością przekracza 60%. Gatunek jest objęty ścisłą ochroną prawną oraz ma status narażonego na wyginięcie. Rośliny w zależności od warunków dwu- lub kilkuletnie mają wysokość 30-90 cm, całe pokryte są miękkimi włoskami, łodygi na dole zdrewniałe w górnej części rozgałęzione. Wyrastają pojedynczo lub po kilka ze zdrewniałego korzenia. Liście bez ogonków – siedzące, umieszczone są skrętolegle na łodydze. Kwiaty 5-krotne, duże (50-60 mm średnicy) na krótkich szypułkach tworzą luźny wierzchotkowaty kwiatostan. Płatki niebieskie z ciemniejszymi żyłkami, szeroko odwrotnie jajowate. Kwitnie od połowy czerwca do końca sierpnia. Owocem jest kulista, zaostrzona na szczycie torebka. W Kolekcji flory Polski rośnie niedaleko lnu austriackiego na słonecznej skarpie.
Len złocisty (Linum flavum) jak już wskazuje jego nazwa, różni się od pozostałych lnów kolorem kwiatów, które są złocistożółte. Stanowiska tego gatunku są rozmieszczone na Wyżnie Małopolskiej i Lubelskiej, na Roztoczu oraz w okolicach Przemyśla, występuje w murawach kserotermicznych, na zboczach i ściankach wąwozów. Gatunek jest objęty ścisłą ochroną prawną i uznany za narażony na wyginięcie. Len złocisty jest byliną dorastającą do wysokości 30-50 cm, o łodygach sztywnych, wzniesionych, rozgałęzionych tylko w obrębie kwiatostanu, skrętolegle ulistnionych. Kwiaty 5-krotne, duże na krótkich szypułkach, zebrane na szczycie łodygi w kilkukwiatową wierzchotkę. Płatki korony długości 15-25 mm. Kwitnie od czerwca do sierpnia. W Ogrodzie rośnie w Kolekcji flory Polski na słonecznej skarpie obok innych lnów, naprzeciwko kolekcji roślin górskich. Kwitnienie rozpoczyna w pierwszej połowie czerwca.
Len przeczyszczający (Linum catharticum) jest delikatną, jednoroczną rośliną, rzadko dwu- lub trzyletnią. Łodyga 5-30 cm wysokości, wzniesiona lub dołem podnosząca się, niemal naga, mniej lub bardziej rozgałęziająca się z liśćmi umieszczonymi daleko od siebie i naprzeciwlegle. Kwiaty drobne zebrane w luźny kwiatostan typu wierzchotki. Płatki korony białe z żółtą plamą u nasady, podługowato odwrotnie jajowate, zwężające się ku nasadzie, o długości 4-5 mm. Kwitnie od maja do września. Występuje w całej Polsce, częsty na niżu i w górach, w Tatrach ma stanowiska do wysokości 1650 m n.p.m. Najczęściej spotykany jest na pastwiskach, murawach, łąkach i nieużytkach na południu Polski, na stanowiskach podmokłych i suchych, a nawet w górskich murawach naskalnych.
W dawniejszych czasach len zwyczajny był bardzo ceniony, ponieważ dawał człowiekowi wiele korzyści. Obecnie naturalnie występujące gatunki lnów są równie wartościowe, ponieważ po prostu jeszcze są, a coraz częściej zdajemy sobie sprawę, że bioróżnorodność jest nie do przecenienia. Zapraszamy do Kolekcji flory Polski, gdzie można zobaczyć cztery rodzime gatunki lnów, oraz do Kolekcji roślin użytkowych, gdzie rośną te rośliny opisane jako cenniejsze od złota, czyli len zwyczajny.
Tekst: Anna Gasek
Zdjęcia: Wiesław Gawryś, Anna Gasek