Spacerując w maju alejkami Ogrodu Botanicznego, podziwiając piękne i okazałe różaneczniki i azalie, zwracajmy również uwagę na rośliny może mniej spektakularne, ale też urocze i jakże ciekawe.

Przedstawiam Państwu miodownik melisowaty (Melittis melisophyllum) z rodziny jasnotowatych, rodzaj monotypowy czyli reprezentowany we florze tylko przez jeden gatunek. Wprawdzie w 1957 roku w Związku Radzieckim Kłokow wyróżnił 9 gatunków tego rodzaju, a w Polsce według jego nomenklatury występował, miodownik wielkokwiatowy Melittis grandiflora. To ujęcie nie znalazło jednak zwolenników wśród innych botaników i nie zostało zaakceptowane.

Miodownik melisowaty jest wieloletnią rośliną zielną. W czasie wegetacji wyrasta z rośliny kilka wzniesionych, czworograniastych pędów, wysokości 30-50, a nawet 80 cm. Liście ma jajowate lub eliptyczne, na brzegu karbowane lud piłkowane i całe miękko owłosione. Kwiaty wyrastają w pachwinach środkowych i górnych liści, tworząc w ten sposób składające się z 2-6 kwiatów nibyokółki, często skierowane w jedną stronę. Pojedynczy kwiat ma 3-5 cm długości, korona z dwoma wargami, górna warga zwykle niepodzielona, biaława lub różowawa, dolna warga delikatnie rozcięta na dwie łatki purpurowo nakrapiana. Kwitnie maj-czerwiec, w Ogrodzie początek kwitnienia najczęściej odnotowywano po 15 maja.

Cechą charakterystyczną miodownika melisowatego jest specyficzny, przyjemny, cytrynowy zapach. Ta cecha znalazła odzwierciedlenie w nazewnictwie tego gatunku, naukowa nazwa rodzajowa nadana przez Karola Linneusza z gr. mélissa lud mélitta oznacza pszczołę, lecz również aromatyczną roślinę chętnie odwiedzaną przez pszczoły. Naukowa nazwa gatunkowa to jakby powtórzenie, melisophyllon = pszczeli liść. Polska nazwa rodzajowa „miodownik” również nawiązuje do pszczół, a gatunkowa „melisowaty” czyli podobny do melisy, a więc aromatyczny.

Miodownik melisowaty jest wykorzystywany w terapiach naturalnych od wielu pokoleń. Jego właściwości terapeutyczne po raz pierwszy opisał w 1542 roku niemiecki lekarz i botanik Leonhart Fuchs. Surowcem leczniczym jest ziele zbierane w okresie kwitnienia. Obecnie jest używany tylko w medycynie ludowej i to raczej w innych częściach Europy. We Włoszech był wymieniany jako środek skuteczny w leczeniu bezsenności, także jako środek przeciwskurczowy i działający przeciwzapalnie, szczególnie w stanach zapalnych oczu. Jako formę leczniczą stosowano napary z kwiatów w postaci napoju do picia lub kompresów. Gorące odwary z miodownika, przytaczano jako środek na problemy trawienne oraz do leczenia kaszlu i bólu gardła, tę miksturę przygotowują pasterze z Abruzji podczas sezonowej wędrówki przy wypasie zwierząt . W Serbii miodownik jest stosowany jako lek uspokajający w stanach pobudzenia nerwowego i w histerii. Ze świeżych lub suszonych liści sporządza się aromatyczne napary, które stosuje się po posiłku, również w celu poprawienia trawienia i jako środek rozkurczowy. W Polsce wykorzystuje się głównie walory zapachowe miodownika melisowatego do aromatyzowania alkoholi i wyrobów tytoniowych.

W ogólnym, światowym zasięgu miodownik melisowaty występuje w Europie, na Kaukazie i w Azji Mniejszej. W Polsce ma stanowiska rozproszone w całym kraju z wyjątkiem Pomorza i większej części Wielkopolski. W górach spotykany tylko w Pieninach, chociaż jeszcze w 1967 roku podawano jego stanowiska z Tatr, Gorców i Beskidu Sądeckiego. Naturalnym siedliskiem miodownika są lasy bukowe, dąbrowy oraz bory mieszane z sosną, świerkiem, modrzewiem i bukiem lub dębem. Rośnie na stanowiskach ocienionych, na polanach i w prześwietlonych zaroślach. Gatunek jest wskaźnikiem starych lasów. Ze względu na zmniejszanie się powierzchni wiekowych drzewostanów i przez to ustępowanie gatunku z niektórych stanowisk w 2001 roku został objęty częściową ochroną prawną, w następnym rozporządzeniu z 2004 roku został wpisany na listę gatunków chronionych ściśle, natomiast od 2014 roku znowu podlega ochronie częściowej.

Miodownik melisowaty (Melittis melisophyllum).

W PAN Ogrodzie Botanicznym w Powsinie miodownik melisowaty ma prawdopodobnie naturalne stanowisko na „Skarpie Wiślanej”, był podawany z tych terenów na długo przed powstaniem na tym obszarze ogrodu botanicznego. Obserwując go nadal po kilkudziesięciu latach mamy satysfakcję, że przekształcając tą przestrzeń, zostawiliśmy enklawę pierwotnego siedliska na którym mają szansę przetrwać jego dawni mieszkańcy. Dla zainteresowanych, miodownik najlepiej podziwiać w kolekcji flory Polski na rabacie leśnej w jej wschodniej części, jest tam też tablica opisujące gatunki roślin naturalnie występujące na terenie Ogrodu.

Miodownik melisowaty (Melittis melisophyllum).
Miodownik melisowaty (Melittis melisophyllum).

Zdjęcia i tekst: Anna Gasek