Kolekcja Flory Polski w PAN Ogrodzie Botanicznym to miejsce w którym można zapoznać się z roślinami, które w przyrodzie występują na nielicznych, często trudno dostępnych stanowiskach lub takie które rosną tylko w konkretnych miejscach w Polsce. Ciekawym gatunkiem który chciałabym teraz przybliżyć, jest woskownica europejska. W zasięgu ogólnym reprezentująca element cyrkumborealny czyli jej stanowiska w Europie, Ameryce Północnej  i na Dalekim wschodzie układają się koliście wokół kręgu polarnego w północnych częściach tych krain. W Europie występuje wzdłuż wybrzeży Atlantyku i Bałtyku, w Skandynawii dochodzi do 69° szerokości geograficznej północnej.

Woskownica europejska (Myrica gale) jest obficie rozgałęzionym krzewem wysokości od 0,5 do 1,5 m. Młode gałązki pokryte są żywicznymi gruczołkami. Liście mają kształt odwrotnie jajowaty lub bardziej wydłużony odwrotnie lancetowaty, w górnej części rzadko piłkowane, z wierzchu ciemnozielone, spodem delikatnie filcowato owłosione,  również z licznymi żywicznymi gruczołkami.

Silnie rozgałęziony krzew woskownicy.
Liście woskownicy.

 

Rośliny są dwupienne co oznacza, że kwiaty męskie i żeńskie występują oddzielnie na różnych osobnikach. Kwiaty nie posiadają okwiatu czyli tej części która chroni organy służące do rozmnażania, jest przywabią dla owadów, a także najbardziej przyciąga uwagę ludzi, swoim kształtem i kolorem. Niepozorne kwiaty męskie mają cztery pręciki i dwa podkwiatki, kwiaty żeńskie z 2-4 podkwiatkami i słupkiem o purpurowych znamionach. Kwiaty zebrane są w kotkowate kwiatostany. Kotki męskie są cylindryczne o długości 1,5 cm, kotki żeńskie mają długość 5-6 mm. Rośliny kwitną przed rozwojem liści w kwietniu i maju. Owocem jest okrągły suchy pestkowiec suto pokryty woskiem i żywicznymi gruczołkami.

Kwiatostany męskie.
Kwiatostany żeńskie.
Owoc woskownicy suto pokryty woskiem i żywicą

 

Obfitość wosku i żywicy na roślinie zostało podkreślone w nazwie naukowej nadanej przez Karola Linneusza, ponieważ gr. mýron = balsam, maść, perfumy, nawiązuje do żywicznego, balsamicznego zapachu rośliny, również celtyckie słowo gal  oznacza maść lub balsam. Nazwa rodzajowa polska ‘woskownica’ oczywiście również nawiązuje do tej charakterystycznej cechy, ponieważ nawet po delikatnym dotknięciu rośliny na dłoni pozostaje tłustawy osad i intensywny zapach. Potocznie nazwę woskownica, zwłaszcza w kwiaciarstwie i ogrodnictwie stosuje się także w odniesieniu do popularnych pnączy doniczkowych z rodzaju hoja.

Występowanie w Polsce woskownicy europejskiej ogranicza się do wybrzeża Bałtyku oraz oderwanego stanowiska na Dolnym Śląsku, jest to południowa granica zasięgu tego gatunku. Na tereny nad morzem Bałtyckim woskownica przywędrowała wraz z ociepleniem klimatu które nastąpiło 8000 lat temu. W dziejach Ziemi okres ten zwany jest atlantyckim, a średnia temperatura była wtedy wyższa o 2°C. Siedliskiem jej są wilgotne wydmy, bagienne lasy olszowe, bory sosnowe, torfowiska niskie i przejściowe. Niewielki obszar występowania w Polsce oraz osuszanie terenów na których rośnie woskownica europejska spowodował objęcie gatunku w 1983 roku ścisłą ochroną prawną, umieszczona została także na Czerwonej liście roślin i grzybów (2006) w grupie gatunków wymierających, silnie zagrożonych wymarciem na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania (kategoria zagrożenia [E]). W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię VU (narażony).

Woskownica europejska w sosnowym borze bagiennym.
Woskownica europejska nad Bałtykiem.

 

Woskownica europejska na głównym obszarze swojego występowania była rośliną użytkową. Prawdopodobnie w całej Europie północno-zachodniej była stosowana do warzenia piwa. Z czasem została wyparta w browarnictwie przez chmiel zwyczajny, ponieważ piwo z woskownicy posądzano o właściwości trujące, a także gorzej znosiło przechowywanie i transport. Na niektórych obszarach długo było jednak bardziej popularne od piwa chmielowego, np. na Wyspach Brytyjskich piwo z woskownicy zwane grut było powszechnie warzone do XVIII wieku. W Szwecji piwo z woskownicy warzono aż do XIX wieku. Przynajmniej jeszcze w końcu XX wieku woskownica wciąż była stosowana do aromatyzowania alkoholi, a sproszkowane owoce używane były jako przyprawa do zup i potraw mięsnych. Olejki lotne i związek allelochemiczny ‘myrigalon A’ zawarte w woskownicy działają jako repelenty przeciwko owadom i tak były wykorzystywane. Z kwiatostanów i owocostanów woskownicy uzyskiwano wosk, zbierany z powierzchni wody w której gotowały się części rośliny. Liści używano do wykładania pojemników z jagodami co zapobiegało psuciu się owoców.

Tą ciekawą roślinę można zobaczyć nie koniecznie wyjeżdżając nad morze, wystarczy przyjść do PAN Ogrodu Botanicznego w Powsinie, tutaj w kolekcji flory Polski na terenie zwanym „Źródliskiem” rosną dwa krzewy, męski i żeński przywiezione w 2010 roku z okolic Łeby przez pracowników. Rośliny zostały pobrane na podstawie pozwolenia na zbiór określonych gatunków roślin i ich nasion wydanego przez Ministra Ochrony Środowiska 09.11.2006. Na naturalnym stanowisku polecam szlak niebieski z Osetnika do Kopalina w powiecie wejherowskim, gdzie zarośla woskownicy ciągną się wzdłuż całej drogi w pięknym sosnowym lesie.

Sosnowy bór bagienny z woskownicą europejską na szlaku z Osetnika do Kopalina.
Woskownica w Ogrodzie Botanicznym PAN w Powsinie.

 

Tekst i zdjęcia: Anna Gasek