Czekając na wczesnowiosenne rośliny najczęściej myślimy o przebiśniegach, śnieżycach i przylaszczkach, ale moja opowieść będzie o mniej znanych roślinach zakwitających wczesną wiosną. Lepiężnik (Petasites) to rodzaj który w Polsce reprezentowany jest przez cztery gatunki, zasiedlające podmokłe miejsca nad potokami, mokre łąki i zarośla, piaszczyste łachy rzeczne, wydmy nadmorskie i śródlądowe. Rośliny tego rodzaju spotkać można od wybrzeża Bałtyku po tatrzańskie doliny. Charakterystyczną ich cechą jest pojawianie się kwiatostanów przed rozwojem liści. Na początku kwiatostan jest zwarty, niewysoki ok. 5 cm, wraz z rozwojem kwiatów i owoców wydłuża się i rozluźnia dorastając do 30-40 cm wysokości. Ponieważ rośliny należą do rodziny astrowatych, ich kwiaty zebrane są w pojedynczy kwiatostan zwany koszyczkiem. W koszyczku występują w zasadzie dwa rodzaje kwiatów: brzeżne – słupkowe, płodne (żeńskie), oraz kwiaty środkowe – obupłciowe, ale o niedorozwiniętym słupku czyli funkcjonujące jako pręcikowe (męskie). Zwykle jednak w koszyczkach na jednych okazach dominują kwiaty słupkowe (roślina gynodynamiczna), na innych kwiaty pręcikowe (roślina androdynamiczna). Koszyczki zebrane są w kwiatostan drugiego rzędu, czyli kwiatostan złożony jest z kwiatostanów, a nie pojedynczych kwiatów. Pierwsze nieśmiało rozwinięte kwiaty lepiężników można zobaczyć już na początku marca. Lepiężniki to rośliny mogące poszczycić się jednymi z największych liści wśród roślin rodzimej flory. Wśród ich wielkich liści można czasami spotkać inny ciekawy gatunek, zarazę żółtą (Orobanche flava) która jest rośliną bezzieleniową i pasożytuje na niektórych gatunkach lepiężnika. Lepiężniki są też roślinami jadalnymi, ich długie mięsiste ogonki liściowe po sparzeniu mogą być dodawane do zup. Obecnie w naszej kulturze na zupę z lepiężnika skusić się mogą raczej survivalowcy, ale w Japonii zupa miso lub słono – słodka konfitura tsukuda-ni to potrawy, w skład których wchodzą ogonki liściowe tamtejszego gatunku – lepiężnika japońskiego zwanego fuki. Wędrując po polskiej krainie możemy zobaczyć cztery gatunki z kilkunastu występujących w umiarkowanej strefie klimatycznej świata.

Lepiężnik kutnerowaty (Petasites spurius) jest byliną o rozrastającym się, pełzającym, zgrubiałym kłączu dzięki któremu tworzy luźne skupienia. Liście mają silnie owłosione ogonki, blaszka o długości 15-20 cm jest trójkątna lub pięciokątnie sercowata, na spodzie kutnerowato, biało owłosiona. Kwiaty w koszyczkach jasno żółtawe lub białawe. Owocami są niełupki z białym puchem kielichowym. Kwitnie marzec – kwiecień. W Polsce spotykany w środkowej i północnej części kraju na piaszczystych łachach nad rzekami, na wydmach śródlądowych, a na wybrzeżu na wydmach nadmorskich. Rośliny mają charakterystyczny zapach określany jako pluskwiany.

Lepiężnik biały (Petasites albus) jest rośliną wieloletnią o pustym, cienkim kłączu z długimi międzywęźlami. Liście jasnozielone na górze i pajęczynowato owłosione na spodzie mają okrągławą blaszkę o średnicy do 100 cm i jest to rekord wśród rodzimych roślin. Kwiaty są białe lub kremowe. W Polsce spotykany głównie w Karpatach i Sudetach nad potokami, ale także na wschodnim wybrzeżu Bałtyku w wilgotnych lasach i wąwozach.

Lepiężnik różowy (Petasites hybridus) jest byliną o grubym płożącym się kłączu, liście bardzo duże 60 × 100 cm, pojawiają się po kwitnieniu. Blaszka liściowa sercowatookrągława, górą szarozielona, pod spodem za młodu wełniście owłosiona. Kwiaty w kwiatostanie promieniste, różowe. Kwitnie w marcu i kwietniu. Rośliny tego gatunku spotykane są w całym kraju dość pospolicie, w górach w piętrze pogórza i regla dolnego. Zasiedlają tereny nad rzekami i potokami, mokre łąki i zarośla. Patrząc na kwitnącego lepiężnika różowego, szczególnie w pierwszej fazie kwitnienia, można by pomyśleć, że to bezzieleniowa roślina pasożytnicza jak na przykład łuskiewnik różowy, którego kwiatostany również pojawiają się wczesną wiosną .

 

Lepiężnik wyłysiały (Petasites kablikianus) to gatunek występujący od regla dolnego po piętro kosodrzewiny w Tatrach, na Babiej Górze, w Beskidach, a w Sudetach związany tylko z Karkonoszami. Gatunek ten jest bardzo podobny do lepiężnika białego, jednak jego kłącze jest grube, czerwonawo nabiegłe, pokryte poprzecznymi prążkami (blizny liściowe). Liście są duże dwubarwne, górna część blaszki jest ciemnozielona, dolna jasna, za młodu pajęczynowato owłosiona. Pęd kwiatostanowy dorasta do 40 cm i bywa czerwonawo zabarwiony. Kwiaty białawe lub kremowe. Kwitnie marzec – maj. Rośliny zasiedlają kamieńce nadrzeczne, ziołorośla i nadrzeczne olszyny górskie. Rośliny mają dość silny charakterystyczny zapach, który towarzyszy nam gdy latem wędrujemy wzdłuż górskich potoków.

W Ogrodzie na przedwiosennym spacerze można odszukać lepiężniki w kolekcji flory Polski nad potokiem, na „rabacie słonecznej” w części z roślinami wydm i piaszczysk oraz we wschodniej części Ogrodu niedaleko cyprysików błotnych. Kwitnące lepiężniki to jedna z pierwszych stołówek dla zgłodniałych trzmieli i pszczół, zawsze jest przy nich gwarno. | Anna Gasek

Literatura:

Marek Snowarski – Flora Polski, atlas-roslin.pl
Sudnik-Wójcikowska B., Krzyk A., 2015 – Flora Polski, Rośliny wydm i aluwiów
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2006 – Flora Polski, Rośliny górskie
Łuczaj Ł., 2004 – Dzikie rośliny jadalne

Zdjęcia W. Gawryś, A. Gasek