Co o drzewach możemy powiedzieć w zimie? Ogólnie tylko, że są zielone „choinki” i reszta, która nie ma liści. Oczywiście botanik, ogrodnik i uważny obserwator przyrody zauważą, że zielone „choinki” trochę różnią się od siebie, czasem pokrojem, czasem długością igieł, innym razem korą na pniach. Czyli nie wszystkie „choinki” są takie same.
Zimozielone drzewa iglaste występujące naturalnie w Polsce to jodła pospolita (Abies alba), świerk pospolity (Picea abies), sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), sosna limba (Pinus cembra) i cis pospolity (Taxus baccata). Zimozielone krzewy, które możemy zobaczyć w naszym kraju, to jałowiec pospolity (Juniperus communis), sosna górska (Pinus mugo) oraz sosna drzewokosa (Pinus ×rhetica), która jest krzyżówką sosny pospolitej i sosny górskiej.
Świerk pospolity to prawdopodobnie jedno z najbardziej rozpoznawalnych drzew iglastych. Naturalny zasięg tego gatunku w Polsce obejmuje północno-wschodnią część kraju oraz góry i pogórza na południu, natomiast nie występuje w sposób naturalny w centralnej i zachodniej Polsce. Świerk pospolity to również drzewo o bardzo dużym znaczeniu w gospodarce leśnej, chętnie sadzone przez leśników od najdawniejszych czasów, szybkorosnące o miękkim drewnie wykorzystywanym w budownictwie i przemyśle celulozowo-papierniczym.
Jak wygląda świerk pospolity, oczywiście wszyscy wiemy. To wysokie drzewo dorastające do 50 m wysokości o korze czerwonobrązowej lub szarobrązowej, początkowo gładkiej, z wiekiem łuskowatej. Igły są krótkie, 1-3 cm, ostro zakończone, osadzone na trzoneczkach, przez co gałęzie świerków są kostropate lub inaczej raszplowate (raszpla to pilnik-zdzierak o grubych nacięciach do drewna lub do końskich kopyt). Kwiatostany żeńskie są czerwono-fioletowe, szyszeczkowate, o długości około 2 cm i wyrastają pionowo na końcach pędów. Podczas dojrzewania szyszki zaczynają się zwieszać. Całkowicie dojrzałe szyszki są długie (10-20 cm), gładkie, początkowo zielone, później jasnobrązowe i w całości opadające. Kwiatostany męskie to podłużne żółte kotki o długości 1-1,5 cm, zwisające blisko końca pędu. System korzeniowy jest wyjątkowo płytki i rozległy (tzw. system talerzowy), co powoduje niestety podatność na wywroty.
Bory świerkowe (świerczyny), w których dominującym gatunkiem jest świerk, występują przede wszystkim w górach w paśmie regla górnego oraz dolnego. W każdym paśmie występują swoiste warunki klimatyczne, przez co świerki tam rosnące wykształciły rasy (klimatypy) dostosowane do tych specyficznych uwarunkowań. Świerk wschodniokarpacki obejmuje zasięgiem Karpaty Wschodnie i rumuńskie, w Polsce występuje w Bieszczadach (Tarnawa, Sianki, Smerek). Świerk tatrzański rośnie w Tatrach, a jego strefa występowania stanowi wyspę wśród świerków rasy beskidzkiej obejmującej obszar na zachodzie od Bramy Morawskiej, po Beskid Niski na wschodzie. Rasa śląska świerka zasiedla Jesioniki i Śnieżnik Kłodzki, obejmuje swoim zasięgiem góry w okolicach Kłodzka, a najdalej na północ sięga do Gór Opawskich. Świerk karkonoski występuje w Karkonoszach, Górach Izerskich i Orlickich. Natomiast w niżowej strefie występowania świerka na terenie północno-wschodniej Polski dominuje rasa bałtycka.
Szczególnym ekotypem świerka pospolitego jest świerk istebniański wyodrębniony z rasy beskidzkiej i uznawany za najlepszą rasę tego gatunku na świecie. Drzewa tej rasy charakteryzują się dużą wytrzymałością i urodą (tworzą tzw. gonną strzałę, czyli wysmukły, wysoki pień o prostym przebiegu i wysoko osadzonej koronie), a przy tym są łatwe w uprawie i odporne na czynniki atmosferyczne. Występują głównie w obszarze Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Rosnące w okolicy Istebnej świerki są uznawane za najlepsze drzewostany nasienne w Europie. Obecnie drewno świerka istebniańskiego wykorzystywane jest przede wszystkim do produkcji instrumentów lutniczych.
Tysiące lat przystosowania świerka do określonych mikroklimatów człowiek zniweczył w ciągu kilkuset lat swojej gospodarki. Masowa wycinka rodzimych ras świerków i zastępowanie ich roślinami sprowadzanymi z Alp były jedną z przyczyn masowego zamierania lasów świerkowych w Beskidach i Tatrach. W Karkonoszach i Górach Izerskich doszło również do tego zanieczyszczenie powietrza i kwaśne deszcze, które zniszczyły górskie świerczyny.
W obecnej gospodarce leśnej szczególnie tej związanej z terenami objętymi ochroną jest tendencja do sadzenia drzew z wyselekcjonowanego rodzimego materiału nasiennego, jak również do zaprzestania tworzenia lasów jednogatunkowych. Wielogatunkowe lasy są bardziej odporne na wiatry, zanieczyszczenia i szkodniki, a także piękniejsze.
Oczywiście bory świerkowe w swoim naturalnym obszarze występowania tworzą wspaniałe drzewostany – zaciszne i cieniste. Pod okapem świerków panuje niższa temperatura aniżeli w otoczeniu oraz większa wilgotność powietrza. Słabsze są też prądy powietrza, odkłada się więcej ściółki, a do gleby dochodzi mniej opadów, których znaczny procent jest zatrzymywany w koronach drzew. Świerki mają tendencję do zakwaszania gleb, na których rosną. Ściółka borów świerkowych jest zazwyczaj uboga, występują tam nieliczne mchy i paprocie, ale za to wiele gatunków grzybów. Borowik szlachetny, podgrzybek brunatny i pieprznik jadalny preferują lasy iglaste ze względu na kwaśne podłoże, opieńka ciemna również upodobała sobie drewno świerków. Szczególnie późną jesienią, gdy robi się chłodno, na skraju świerkowych borów, które są stosunkowo cieplejsze, można znaleźć dorodne owocniki.
Wiecznie zielone świerki latem dają przyjemny cień, a zimą cieszą oczy zielenią. Pachnące w upalny letni dzień, otulone poranną jesienną mgłą czy też przystrojone czapami śniegu zawsze mogą ucieszyć nasze zmysły swoim dostojnym pięknem i głęboką wonią.
Anna Gasek
