Gdy ogród przygotowuje się do zimowego snu i wiele roślin kończy wegetację, na scenie pozostaje gwiazdnica pospolita (Stellaria media). Niestraszne jej chłody, niedostatek światła, nawet śnieg, ona właśnie w listopadzie i grudniu, a następnie w marcu czuje się najlepiej. Można wygrzebać świeże i gotowe do kwitnienia rośliny nawet spod śniegu, gdy okryje roślinę przed nadejściem mrozów. Kwiaty rozwijają się gdy tylko temperatura przekroczy kilka stopni, a słońce lekko ogrzeje powietrze. Rośliny mają niesamowitą zdolność rozmnażania się wegetatywnego przez sadzonki zielne, dlatego gdy chcemy się jej pozbyć z jakiegoś terenu należy pamiętać by nie zostawiać kawałków pędów, ponieważ natychmiast się ukorzenią i powstaną z nich nowe organizmy. Rośliny mają żywo zielony kolor i rozesłane, wznoszące się łodygi o długości 10-40 cm. Liście są naprzeciwległe, jajowate, zaostrzone. Kwiaty białe o pięciu głęboko wciętych płatkach. W sprzyjających warunkach kwitnie cały rok. Jedna roślina potrafi wydać do kilku tysięcy nasion, które kiełkują nawet w niskich temperaturach, nie przechodząc okresu spoczynku. Siewki pojawiają się w różnych porach roku, stąd rocznie rozwijają się 2-3 pokolenia. Ogólnie roślina wygląda bardzo apetycznie, szczególnie na przednówku, czyli jak dawniej określano czas przed nowymi zbiorami gdy kończyły się zapasy. Tak jak wyglądają tak też smakują, gwiazdnica pospolita jest rośliną jadalną, lepiej jednak przed spożyciem poddać ją obróbce termicznej, ponieważ zawiera niewielkie ilości saponin czyli glikozydów o możliwym działaniu trującym. Po ugotowaniu jest już zupełnie nieszkodliwa, smaczna i dostarcza wielu potrzebnych ludzkiemu organizmowi składników. Ja dodawałam świeże pędy i liście gwiazdnicy do jajecznicy, po oczyszczeniu ich z zżółkniętych, martwych części. W smaku była bardzo delikatna, podobna do młodego szpinaku (baby szpinak), tylko bardziej chrupka, a potrawa nabrała zupełnie nowej  jakości. Gwiazdnicę można też dodawać do zup, tart, sosów i zapiekanek z ziemniakami lub gotować jak szpinak, . Czasami więc zanim wyrzucimy jakąś roślinę niepożądaną w ogrodzie na kompost, warto sprawdzić czy nie przyda się w kuchni. W dalekiej i egzotycznej Japonii gwiazdnica pospolita – hakobera, wchodzi w skład mieszanki ziół spożywanej siódmego dnia Nowego Roku podczas Święta Siedmiu Wiosennych Ziół  – nanakusa-no-sekku 七草の節句. Pozostałe 6 ziół, które podobnie jak gwiazdnica pospolita są  bardzo żywotne i odporne na niesprzyjające warunki to: seri (kropidło wodne, roślina zwana też japońską pietruszką), nazuna (tasznik), gogyō (szarota), hotokenoza (jasnota), suzuna (rzepa), suzushio (rzodkiew). Ryżowy kleik z posiekanymi świeżymi roślinami ma zapewnić pomyślność i szczęście. Dawniej zapewne rośliny te zbierano w okolicy domostwa, w obecnych czasach większość Japończyków kupuje te rośliny tylko raz w roku, w supermarkecie.

W Polsce gwiazdnica pospolicie występuje na terenie całego kraju zasiedla miejsca ruderalne, nieużytki, wysypiska, przydroża, przychacia, jest chwastem w uprawach roślin zbożowych i okopowych. Nie jest wybredna co do podłoża, ale preferuje gleby wilgotne.

Poza opisaną wyżej „żelazną damą” czyli gwiazdnicą pospolitą  w Polsce naturalnie występuje dziewięć gatunków z rodzaju gwiazdnica (Stellaria). Rośliny te zasiedlają różne stanowiska, od brzegów wód i torfowisk, przez podmokłe łąki aż po siedliska leśne.

Gwiazdnica wielkokwiatowa (Stellaria holostea) jest wieloletnią rośliną zielną dorastającą do 15-30 cm wysokości o dużych kwiatach średnicy 18-30 mm na długich szypułkach, zebranych w kwiatostan – luźną wierzchotkę.  Płatki korony są białe rozcięte do połowy, kwitnie w kwietniu i maju. Liście nakrzyżległe, lancetowate, długo zaostrzone. Zasiedla wilgotne lasy i zadrzewienia śródpolne. Gwiazdnica gajowa (Stellaria nemorum) również rosnąca w żyznych lasach najczęściej w miejscach bardziej mokrych przy wysiękach wody, ma pędy długości 30-50 cm, duże, jajowatosercowate liście długości 2,5-8 cm. Kwiaty białe średnicy 15-20 mm o białych płatkach rozciętych prawie do nasady. Kwitnie w maju i czerwcu. Rzadszym gatunkiem w Polsce jest gwiazdnica długolistna (Stellaria longifolia) o płożących i podnoszących się pędach długości 10-25 cm. Liście ma wąskolancetowate do 3 cm długości, żółtozielone. Kwiatostan w postaci dwuramiennej wierzchotki składa się z białych kwiatów o pięciu płatkach rozciętych prawie do nasady. Pozornie wygląda jakby kwiat miał dziesięć płatków. Kwitnie od czerwca do września. Zasiedla miejsca cieniste w lasach z przewagą drzew iglastych. Gwiazdnica błotna (Stellaria palustris) inaczej zwana gwiazdnicą siną (Stellaria glauca) charakteryzuje się owoszczeniem liści nadającym jej sine zabarwienie. Liście umieszczone są naprzeciwlegle na czterokanciastej pokładającej się łodydze, długości 20-40 cm. Kwiaty białe pięciokrotne o płatkach rozciętych niemal do nasady. Kwitnie od maja do lipca. Rośnie w miejscach umiarkowanie słonecznych na glebach wilgotnych i mokrych, na brzegach zbiorników wodnych, torfowiskach i mokradłach. Gwiazdnica grubolistna (Stellaria crassifolia) występuje dość rzadko w północnej części kraju na torfowiskach i łąkach na podłożu torfowym, jest jedynym gatunkiem z rodzaju gwiazdnica, który podlega ścisłej ochronie prawnej od 2014 roku, jak również uznana została za gatunek narażony na wyginięcie. Rośliny mają 3-20 cm wysokości. Łodygi są czworograniaste, liście bez ogonków, siedzące, soczyście zielone, zwykle mięsiste. Kwiaty mają 5-8 mm średnicy, białe, rozcięte niemal do nasady. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Gwiazdnica trawiasta (Stellaria graminea) jest byliną o rozesłanej lub wspinającej się łodydze, długości 10-90 cm. Liście lancetowate, cienkie, trawiastozielone. Kwiaty są białe z pięcioma płatkami, mocno rozciętymi. Kwitnie od maja do lipca. Spotykana w całej Polsce na różnych siedliskach, występuje na glebach lekkich o różnym uwilgotnieniu, w murawach, zaroślach, na skrajach lasów, także na terenach częściowo zruderalizowanych. Gwiazdnica bagienna (Stellaria uliginosa)  jest rośliną wieloletnią o wysokości 10-25 cm, często nieco owoszczoną, szarozieloną. Liście są siedzące lub na bardzo krótkich ogonkach; szerokolancetowate, krótkie. Kwiaty mają do 7 mm średnicy, a białe płatki korony są wyraźnie krótsze od zielonych działek kielicha. Płatki chociaż rozcięte prawie do nasady to często są blisko siebie, tak, że nie widać rozcięcia. Kwitnienie w maju i czerwcu, a czasami do lipca. Gatunek pospolity w całej Polsce na moczarach, brzegach wód, w miejscach podmokłych przy drogach leśnych, w rowach. Gwiazdnica zaniedbana (Stellaria neglecta) jest rośliną ozimą (rośliny jednoroczne, które do przejścia całego cyklu rozwojowego potrzebują okresu niskich temperatur. Wysiane wiosną nie wytwarzają pąków kwiatowych i nie owocują) lub dwuletnią o łodygach podnoszących się lub pokładających się, wysokości 20-80 cm, pojedynczych lub rzadko rozgałęzionych. Kwiatostan w formie luźnej, skąpokwiatowej wierzchotki o kwiatach białych głęboko rozciętych z charakterystycznymi purpurowymi pylnikami przed otwarciem. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Gatunek niezbyt częsty, występuje głównie w Polsce południowej i zachodniej, w wilgotnych lasach łęgowych, zaroślach, nad rzekami w miejscach ocienionych. Na Czerwonej Liście z 2016 roku na status gatunku o nieokreślonym stopniu zagrożenia ze względu na małą liczbę informacji. Gwiazdnica blada (Stellaria pallida) jest rośliną żółtozieloną lub jasnozieloną, o delikatnych, podnoszących się łodygach, 5-30 cm wysokości. Kwiatostan zbity złożony z kwiatów o całkowicie lub częściowo zredukowanych płatkach korony. Rośnie skrajach Suchych lasów, w miejscach piaszczystych ruderalnych. Preferuje gleby piaszczyste, lekkie. Spotykana na nielicznych stanowiskach głównie w zachodniej części kraju. Gwiazdnice na pierwszy rzut oka są bardzo podobne, ale już wnikliwsze spojrzenie uwydatnia różnice. Rozpoznawanie gatunków roślin to może być świetna zabawa i nauka obserwacji.

Anna Gasek

Literatura:

Łuczaj, Ł., 2004 – Dzikie rośliny jadalne Polski, przewodnik survivalowy.
Sudnik-Wójcikowska, B., 2011 – Flora Polski, Rośliny synantropijne
Witkowska-Żuk, L., 2013 – Flora Polski, Rośliny leśne
Kłosowski S., Kłosowski G., 2006 – Flora Polski, Rośliny wodne i bagienne
Nawara Z., 2006 – Flora Polski, Rośliny łąkowe

Zdjęcia W. Gawryś, A. Gasek