Róża pomarszczona (Rosa rugosa), zwana także różą japońską i różą fałdzistolistną, to gatunek powszechnie znany. Ma duże, mocno i słodko pachnące, amarantowolila kwiaty, pojawiające się obficie w trzeciej dekadzie maja i potem rzadziej nawet do mrozów. Kwiaty zawierają 200-250 pręcików, 100 słupków, ale nie zawierają miodników. Mimo to są chętnie odwiedzane przez owady zapylające. Spotykane są formy o kwiatach białych i różowych. Zawiązujące się pseudoowoce dojrzewają od sierpnia i są na krzewach jeszcze w zimie. Liście są pomarszczone (stąd nazwa), świeżozielone, błyszczące, ogonek i oś liścia z kolcami, jesienią przebarwiają się na żółto. Krzewy bardzo gęste, o wzniesionym pokroju i sztywnych prostych pędach, łatwo rozrastają się za pomocą odrostów. Kolce obficie pokrywają pędy. Tworzy zarośla bardzo trudne do pokonania.

Pochodzi ze wschodniej Azji: Japonii, Półwyspu Koreańskiego, Wysp Kurylskich, Sachalinu, Kamczatki, Chin (prowincje Liaoning, Szantung, Jilin). W Chinach jest gatunkiem zagrożonym i wpisanym do Czerwonej Księgi Roślin, a stan ten jest spowodowany prawdopodobnie zbyt dużym pozyskiwaniem tego gatunku ze stanowisk naturalnych. Często występuje na słonecznych nadbrzeżach morskich, na jałowych,  suchych, zasolonych glebach, znosząc także słone wiatry od morza. To gatunek klimatu umiarkowanego półkuli północnej.

Róża pomarszczona trafiła do Wielkiej Brytanii w 1796 roku pod nazwą Rosa ferox, a do Francji – Rosa kamtchatica, ale o niej zapomniano w natłoku licznie sprowadzanych wówczas gatunków z zamorskich stron. Natomiast do USA przywieziono ją w 1845 roku i od razu wprowadzono do uprawy jako roślinę ozdobną. Tu wkrótce przekonano się, jak bardzo szybko potrafi się rozprzestrzenić. W Ameryce Północnej i Europie, jako uciekinier z uprawy (agriofit), stanowi duże zagrożenie dla flory rodzimej, ogranicza bioróżnorodność i dostępność terenu.

Niestety, te same cechy, które pozwalają róży pomarszczonej adaptować się do niekorzystnego środowiska sprawiły, że obecnie w Europie jest gatunkiem inwazyjnym w skali kraju lub lokalnie (kraje nadbałtyckie, Belgia, Holandia). Róża pomarszczona szybko rozprzestrzenia się w sposób niekontrolowany w środowisku naturalnym, stanowiąc zagrożenie dla flory rodzimej. W Polsce można ją spotkać powszechnie na różnych stanowiskach w całym kraju, jest także uprawiana. Niemniej „Ogrodnictwo wobec roślin inwazyjnych obcego pochodzenia – kodeks dobrych praktyk” (2013) zaleca nie uprawiać tego gatunku w pobliżu cieków wodnych, lasów, wydm i co najmniej 50 km od wybrzeża morskiego, ponadto na obszarach chronionych i w ich otulinach. Preferowana jest rezygnacja z uprawy lub ostatecznie uprawa ze zminimalizowaniem ryzyka, np. na regularnie koszonych trawnikach, gdzie niszczone są odrosty, dokładne usuwanie roślin po zakończeniu uprawy, spalenie lub kompostowanie resztek w zamkniętych pojemnikach. Dokładne aktualne informacje na temat róży pomarszczonej i jej inwazyjności można uzyskać na stronach Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.

Róża pomarszczona rozrasta się przez odrosty, a nasiona roznoszą ptaki i woda – pseudoowoce mogą unosić się na wodzie do nawet 40 dni. Stwierdzono, że wykazuje szczególne zagrożenie dla wydm i solnisk nadmorskich, wydm śródlądowych i muraw kserotermicznych. W Polsce występuje na wielu stanowiskach, m.in. w Wigierskim i Słowińskim Parku Narodowym, rezerwacie Mewia Łacha, na obszarach Natura 2000 „Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana”, ,,Zatoka Pucka i Półwysep Helski”.

Róża pomarszczona posiada trzy ważne cechy, które pod koniec wieku XIX stały się podstawą dla intensywnych prac hodowlanych: powtarzanie kwitnienia, odporność na mróz i czarną plamistość róży. Kolejne kilkadziesiąt lat później doceniono inne cechy gatunku: wysoką tolerancję na warunki miejskie, w tym zanieczyszczenia powietrza, aerozol solny, zasolenie gleby, a także suszę i wysokie temperatury powietrza oraz jałowe gleby. Znosi także częściowe zasypywanie piaskiem (wydmy). Powstały setki odmian pochodzących od róży pomarszczonej, pnących i parkowych, oraz przede wszystkim najbardziej znanych, potrzebnych i rozpowszechnionych: okrywowych. Te ostatnie są podstawą najbardziej dekoracyjnych nasadzeń w miastach, także przy szlakach komunikacyjnych. Odmiany, w zależności od sposobu wzrostu, sadzone są jako okrywowe, solitery, na szpalery i żywopłoty. Nie wszystkie tworzą odrosty i owocują, nie wszystkie też powtarzają kwitnienie. Odmiany pochodzące od róży pomarszczonej (Hybrid Rugosa) nie wykazują cech inwazyjności i nie są zagrożeniem dla rodzimej flory.

Pisząc o róży pomarszczonej, nie sposób nie wspomnieć o jej jeszcze jednym niezwykle ważnym elemencie: owocach. Prawdziwym owocem róży są niełupki, zawierające m.in. kwas elagowy. Natomiast mięsiste dno kwiatowe, w którym są one osadzone, zwane hypancjum, duże, pomarańczowoczerwone, jest powszechnie używane nie tylko jako surowiec do wyrobu dżemów, konfitur, wina, herbat, a także sosów, pesto i na surowo, np. w sałatkach. To przede wszystkim niezwykle bogate źródło witaminy C, gdyż dojrzałe hypancja zawierają jej ok. 700 mg na 100 g świeżej masy, przy czym u odmian może być nawet 5-krotnie większa. Oprócz witaminy C hypancja zawierają inne cenne witaminy, minerały i związki biologicznie aktywne. Z tego powodu gatunek i odmiany uprawia się do celów spożywczych i farmaceutycznych.

dr hab. inż. Marta Monder