Przez kolejne grudnie, maje człowiek goni jak szalony
A za nami pozostaje sto okazji przegapionych
Ktoś wytyka nam co chwilę
W mróz czy w upał, w zimie, w lecie
Szans niedostrzeżonych tyle
I ktoś rację ma, lecz przecież

Jeszcze w zielone gramy, jeszcze nie umieramy
Jeszcze któregoś rana odbijemy się od ściany
Jeszcze wiosenne deszcze obudzą ruń zieloną
Jeszcze zimowe śmiecie na ogniskach wiosny spłoną

Wojciech Mlynarski / Jerzy Matuszkiewicz

 

Kolor zielony to kolor witalności, a także oczekiwania i nadziei,  więc żal gdy brakuje go dookoła nas wraz z nadejściem pory zimowej, jednak nawet w najsroższe zimy można znaleźć jej szmaragdowy odcień, dzięki roślinom które niezależnie od warunków atmosferycznych zachowują zielone liście. Możliwość utrzymywania liści przez zimę związana jest z ich odpowiednią budową chroniącą roślinę przed parowaniem czyli utratą wody w warunkach braku możliwości jej uzupełnienia. Mróz i susza to dla roślin podobnie niekorzystny stan, gdy zasoby wody nie są dostępne. Rośliny wiecznie zielone, tak zwane kserofity, z terenów pustynnych jak również mroźnych, podobnie radzą sobie w takich ekstremalnych warunkach. Kserofity są głównie roślinami klimatu suchego i gorącego, ale cechy kseromorficzne występują także u niektórych roślin klimatu umiarkowanego np. u roślin napiaskowych, zimozielonych i rosnących na glebach zasolonych – słonoroślach. Wyróżnia się dwa typy kserofitów odmiennie przystosowanych do radzenia sobie z brakiem wody, są to tzw. sklerofity i sukulenty. Sklerofity są to rośliny o sztywnych, skórzastych, często zredukowanych liściach z dobrze rozwiniętymi przystosowaniami do regulowania parowania czyli transpiracji, którą potrafią znacznie ograniczyć podczas braku dostępnej wody. Okrywająca je skórka ma mocno zgrubiałe zewnętrzne ściany, a często pokryta jest również woskami lub gęstym kutnerem utworzonym z martwych włosków. Sukulenty radzą sobie odmiennie, rośliny tego typu w czasach dostatku wody, gromadzą jej zapasy w miękiszu wodnym usytuowanym w liściach lub łodygach przez co rośliny są miękkie i soczyste.

W rodzimej florze sukulenty nie są reprezentowane zbyt licznie, są to rozchodniki (Sedum), rojnik (Sempervivum) i rojowniki (Jovibarba).

W grupie sklerofitów zimozielonych najbardziej oczywistymi roślinami są drzewa i krzewy iglaste, świerk pospolity (Picea abies), jodła pospolita (Abies alba), sosny (Pinus), jałowce (Juniperus) i cis pospolity (Taxus baccata), liście tych roślin są przekształcone w igły pokryte woskowym nalotem co zmniejsza transpirację, więc nie muszą ich zrzucać na zimę. W polskiej florze można jednak zobaczyć inne rośliny utrzymujące zielone liście podczas zimy i wbrew pozorom nie jest ich wcale mało. Wiele z tych roślin ma liście całkowicie odporne na mrozy jak np. borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea), inne podczas dużych spadków temperatur tracą liście, przykładem może być gajowiec żółty (Galeobdolon luteum), a wiele gatunków utrzymuje liście zielone przez zimę ale traci je wiosną gdy roślina zaczyna wypuszczać już młode liście, tak jest u paproci języcznika zwyczajnego (Phyllitis scolopendrium).

     

 

Wśród gatunków roślin zimozielonych o cechach sklerofitów, są  ogólnie znane, często spotykane na stanowiskach naturalnych w całej Polsce, a także z powodzeniem  uprawiane w ogrodach:  bluszcz pospolity (Hedera helix) jest pnączem o liściach skórzastych, owoszczonych, pięcioklapowych na pędach płonnych i romboidalnych z ostrym zakończeniem na pędach kwitnących. Nerwy na liściach tworzą jasną mozaikę. W zimie liście są mniej błyszczące, ciemnieją, a podczas dużych mrozów nabierają bordowego odcienia, gdy chlorofil chroniony jest w głębszych warstwach liścia, a płycej pozostają związki o innym zabarwieniu np. antocyjany. Częściowa wymiana liści u bluszczu następuje latem, wtedy opadają z rośliny starsze, kilkuletnie liście.  Bluszcz pospolity jest gatunkiem śródziemnomorsko-atlantyckim czyli historycznie związanym z klimatem cieplejszym i wilgotniejszym, w Polsce osiąga wschodnią granicę zasięgu.  W PAN Ogrodzie Botanicznym piękne, kwitnące okazy rosną w okolicy „Galerii Fangorówka”. Kopytnik pospolity (Asarum europaeum) jest wieloletnią rośliną zielną z pełzającym kłączem z którego wyrastają krótkie pędy z liśćmi, skórzastymi, ciemnozielonymi i błyszczącymi o kształcie nerkowatym lub okrągłosercowatym, na długich ogonkach. Nerwy na liściach są dość wyraźne. W lasach liściastych potrafi zarastać rozległe powierzchnie. Zimą liście tracą połysk i ciemnieją, ale utrzymują się na roślinie, dopiero wiosną przed wypuszczeniem młodych liści, część starych zostaje odrzucona. Gatunek o zasięgu eurosyberyjskim, w Polsce rozpowszechniony poza północno zachodnią częścią kraju. W Ogrodzie odszukać go można w kolekcji flory Polski, w tzw. „leśnym zakątku’ przy wschodniej granicy z ulicą Wczasową. Barwinek pospolity (Vinca minor) jest zimozieloną krzewinką o cienkich pędach płonnych o długości 60 cm, czołgających się i pędach kwiatowych, wznoszących się na wysokość 15-20 cm. Liście umieszczone są naprzeciwlegle na krótkich ogonkach, w kształcie eliptyczne, całobrzegie, skórzaste i błyszczące, z wyraźnym rysunkiem nerwów. Zimą liście są ciemnozielone, ale nadal błyszczące, pozostają na roślinie całą zimę i nie ma widocznej wymiany liści w sezonie wegetacyjnym. Naturalnie rośnie w wilgotnych lasach liściastych. W Polsce występuje na terenie całego kraju poza częścią północno wschodnią. W Ogrodzie rośnie na „rabacie leśnej” w kolekcji flory Polski nad stawami oraz w „leśnym zakątku”.

 

Mniej znanymi przedstawicielami roślin zimotrwałych są na przykład paprocie: paprotnik kolczysty, paprotnik ostry, podrzeń żebrowiec, paprotka zwyczajna i języcznik zwyczajny. Paprotnik kolczysty (Polystichum aculeatum) jest wieloletnią paprocią o ciemnozielonych, skórzastych liściach długości 80, a nawet 100 cm i szerokości 5-6 cm. Blaszka liściowa jest lancetowata, podwójnie pierzasto złożona. Przez zimę liście utrzymują się na roślinie, ale większość z nich zamiera wiosną gdy roślina wypuszcza już młode liście. W Polsce spotykany w lasach górskich Karpat i Sudetów, a także w lasach bukowych na niżu. W Ogrodzie rośnie na północnym stoku „Gawrysiowej Kopy” czyli najwyższego wzniesienia w kolekcji flory Polski. Paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare) jest również wieloletnią paprocią o zimotrwałych liściach długości 10-30(60) cm, kształtu lancetowatopodługowatego, głęboko pojedynczo pierzasto wcinanych. W Polsce niżowej często spotykana w lasach, w górach w szczelinach skał, a w siedliskach antropogenicznych (związanych z działalnością człowieka) na starych murach. W Ogrodzie paprotka zwyczajna rośnie na „rabacie leśnej” w kolekcji flory Polski.  Języcznik zwyczajny (Phyllitis scolopendrium) potocznie zwany „jelenim językiem” to piękna zimozielona paproć o liściach jasnozielonych, błyszczących, skórzastych, językowatych, niepodzielonych, o długości 20-60 cm i szerokości 3-6 cm. Wiosną przed rozwojem młodych liści, stare zaczynają zasychać i obumierają. W Polsce występuje w cienistych, wilgotnych lasach liściastych i na zacienionych skałach, głównie w Karpatach. W Ogrodzie samoistnie się rozmnaża i porasta północne stoki wzniesień w ekspozycji roślin pienińskich, a także w „leśnym zakątku’ gdzie wspaniale prezentuje się szczególnie jesienią wśród opadłych bukowych liści.

 

 

Bardzo ciekawymi gatunkami o zimotrwałych liściach są: tajęża jednostronna i sasanka wiosenna. Tajęża jednostronna (Goodyera repens) to roślina z rodziny storczykowatych (Orchidaceae) o liściach lancetowatych do jajowatych, zebranych w rozetkę, , grubych, skórzastych, barwy zielonej lub srebrzystozielonej z jasnymi lub bardzo ciemnymi nerwami. Liście wytrzymują pod śniegiem spadki temperatury do minus piętnastu stopni. Z rozety liści wyrasta latem pęd kwiatostanowy wysokości 10-30 cm z małymi białymi kwiatami 6-7 mm. Pęd i kwiaty są miękko owłosione. W Polsce rośnie w lasach sosnowych i świerkowych głównie w północnej, wschodniej i południowej części kraju. Sasanka wiosenna (Pulsatilla vernalis) jest wieloletnią rośliną zielną, zimozielone liście tworzą płaską rozetę przy ziemi, są skórzaste o blaszce nieparzystopierzastej złożonej z 3-5 powcinanych, rudo owłosionych odcinków. Łodyga ma 7-15 cm wysokości. Kwiaty pojawiają się w końcu marca i kwietniu, płatki białe wewnątrz i sine lub fioletowe na zewnątrz pokryte jasnomiedzianymi włoskami, w środku umieszczone są liczne słupki i żółte pręciki. W Polsce rośnie w borach sosnowych w zachodniej połowie kraju, która jest wschodnią granicą zasięgu gatunku.

 

Przedstawicielem gatunków sukulentowych w Polsce może być rojownik pospolity (Jovibarba sobolifera). Rośliny tego gatunku są bylinami z licznymi różyczkami liściowymi, średnicy do 4 cm, oraz wzniesionymi łodygami kwiatowymi, wysokości 25-40 cm. Liście są mięsiste, na brzegu orzęsione, łukowato zagięte do środka. Podczas zimy gdy rośliny okryte są śniegiem pozostają cały czas żywo zielone, natomiast gdy brak jest okrywy śnieżnej, a temperatura spada poniżej zera stopni Celsjusza, liście czerwienieją. Gdy temperatura wzrasta liście rojownika z powrotem się zazieleniają. W kolekcji flory Polski rośliny te można oglądać na południowym stoku „Gawrysiowej Kopy” czyli najwyższego wzniesienia w kolekcji flory Polski.

 

To zaledwie kilka przykładów z bogatej kolekcji roślin zimotrwałych, więcej można zobaczyć odwiedzając Ogród w zimowej porze,  dlatego proponujemy obserwować tutaj przyrodę i zachodzące w niej zmiany, które mogą być fascynujące nie tylko dla miłośników natury.

 

Literatura:

Marek Snowarski – Flora Polski  www.atlas-roślin.pl 
Witkowska-Żuk, L., 2013 – Flora Polski, Rośliny leśne
Szweykowska A., Szweykowski J., 1973 – Botanika
Szafer W., 1964 – Ogólna geografia roślin
Szlachetko D. L., 2001 – Flora Polski, Storczyki
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2006 – Flora Polski, Rośliny Chronione

Tekst: Anna Gasek | Zdjęcia W. Gawryś, A. Gasek, M. Bederska-Błaszczyk