Ziemscy posłańcy tęczowej bogini.

Iris posłanka bogów

Ich wiara uskrzydlona

Łącząca niebo z ziemią

Tęcza ucieleśniona

Strącona przez Hermesa w mrok tartaryjskich lasów

Rozkwita mnóstwem kwiatów

Od niepamiętnych czasów

Roman Kołakowski

Kosaćce to rośliny, które prawdopodobnie zna i widział każdy, spotykane w ogrodach w różnych odmianach i przede wszystkim we wszystkich kolorach i odcieniach. Naukowa nazwa rodzaju pochodzi z języka greckiego, iris oznacza tęczę i tak też nazywała się bogini, posłanka bogów, łącząca niebo i ziemię cudownym siedmiobarwnym łukiem. Karol Linneusz nadając temu rodzajowi taką nazwę mógł ją odnieść do wielkiego zróżnicowania barw wśród gatunków lub subtelnych odcieni w obrębie pojedynczego kwiatu kosaćca. Polska nazwa kosaciec może nawiązywać do długich, płaskich, ostro zakończonych liści, lekko łukowato wygiętych, które w zarysie mogą przypominać część kosy ręcznej zwanej klingą lub nożem, takie liście posiada wiele gatunków kosaćców. Kosa ręczna jeszcze do niedawna była podstawowym narzędziem używanym do koszenia trawy i zbóż, na drewnianym stylisku osadzona była część tnąca, czyli kosa. W obecnym czasie, gdy w użyciu powszechnym są kosy mechaniczne, gdzie częścią tnącą są żyłka lub okrągła tarcza, nazwa kosaciec nie ma tutaj odnośnika, dlatego trzeba obejrzeć kosę ręczną w skansenie, żeby zrozumieć pochodzenie nazwy.

Rodzaj kosaciec (Iris) obejmuje 311 gatunków występujących na wszystkich kontynentach półkuli północnej, najczęściej w umiarkowanej strefie klimatycznej. Wśród gatunków jest wielka różnorodność wielkości roślin i kolorów kwiatów, a odmiany przedstawiają dosłownie całą paletę barw i odcieni. Okwiat składa się z sześciu działek, trzy działki w okółku zewnętrznym są jajowate, duże, odgięte w dół, trzy działki wewnętrzne równowąskie i wyprostowane. Ciekawostką w budowie kwiatu jest znamię słupka, które przypomina element okwiatu, trzy długie łatki, pełnią również funkcję powabni, a pod nimi ukrywają się pręciki.

W polskiej florze opisywane są cztery gatunki kosaćców.

Kosaciec żółty (Iris pseudacorus) to najbardziej rozpowszechniony i pospolity gatunek kosaćca w Polsce. Rośliny tego gatunku można spotkać na całym obszarze kraju, nad brzegami wód, na mokradłach, w podmokłych lasach, gdzie potrafią tworzyć luźne wielotysięczne zgrupowania. Rośliny dorastają do 1 m wysokości. Kwiaty są żółte, na długich szypułkach, wyrastają po 1-5 z kątów podobnych do innych liści przysadek. Zewnętrzne działki okwiatu są ciemnożółte z ciemniejszą nerwacją, działki wewnętrzne są jednolicie żółte, podobnie jak znamię słupka. Kwitnienie roślin przypada na koniec maja i początek czerwca.

Kosaciec syberyjski (Iris sibirica) występuje niezbyt często na rozproszonych stanowiskach na terenie całego kraju. Najczęściej rośnie na wilgotnych łąkach w zaroślach i dąbrowach. Kosaciec syberyjski jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą, nieprzerwanie od 1946 roku, jest również uznany za narażony na wyginięcie. Rośliny dorastają do 120 cm wysokości, liście są trawiaste, wąskie, do 6 mm szerokości i nie wyrastają ponad łodygę. Na sztywnej wzniesionej łodydze znajduje się od 1 do 7 dużych kwiatów. Rośliny tworzą zwarte kępy z wieloma kwitnącymi łodygami. Kwiat ma barwę fioletowo-niebieską, na zewnętrznych działkach okwiatu znajduje się rysunek z granatowych wzorów na białym tle oraz żółte smugi u nasady z brązowym rysunkiem nerwów. Wewnętrzne wzniesione działki są jednolicie niebieskie, natomiast znamię słupka ma odcień fioletu. Kwiaty pojawiają się w połowie maja.

Kosaciec bezlistny (Iris aphylla) jest w Polsce gatunkiem bardzo rzadkim, występuje głównie na południu kraju na Wyżynie Lubelskiej i Małopolskiej, zasiedla suche murawy i skałki na podłożu wapiennym, jest rośliną wybitnie światłolubną, zacienianie stanowisk prowadzi do zaniechania kwitnienia i zamierania roślin. Gatunek jest objęty ochroną ścisłą od 1946 roku i uznany za narażony na wymarcie. Rośliny osiągają około 30 cm wysokości, na łodydze znajduje się 1 do 3 kwiatów. Kwiaty są okazałe, fiołkowe, na zewnętrznych działkach okwiatu znajduje się pas fioletowo żółtych włosków, u nasady występuje pasiasty rysunek o malinowej barwie. Wewnętrzne działki są jednolicie fioletowe, a znamię słupka fioletowo różowe. Liście są dość szerokie, sztywne, szablaste. Kwitnie w końcu kwietnia i na początku maja.

Kosaciec trawolistny (Iris graminea) to gatunek, niestety, w Polsce wymarły na stanowiskach naturalnych, miał ich zaledwie trzy na Pogórzu Śląskim, obserwowane na przełomie XIX i XX wieku, później już nie odnalezione. Obecnie ma status gatunku wymarłego, od 1946 do 1995 roku gatunek był na liście objętych ochroną ścisłą, później jednak szanse na znalezienie roślin stały się tak nikłe, że gatunek został wyjęty spod ochrony. Rośliny dorastają do 30 cm wysokości, liście są wąskie do 1 cm szerokości, sztywne. Łodyga zakończona 1-2 kwiatami, niższa od liści. Zewnętrzne działki okwiatu jasnoliliowe u nasady, na końcu z rysunkiem w niebieskie paski, odgięte, zwężone powyżej połowy, wewnętrzne jednolicie niebieskie, znamię słupka liliowe z niebieskimi smugami.

Wszystkie opisane kosaćce można z powodzeniem uprawiać w ogrodach, jeżeli stworzy im się odpowiednie warunki, ale oglądane na stanowiskach naturalnych wprawiają w zachwyt obserwatorów.

Anna Gasek