Grab pospolity (Carpinus betulus) to drzewo występujące powszechnie w całej Polsce, na niżu i pogórzu, najwyżej można go spotkać na wysokości 600 m n.p.m., wyżej pojawia się sporadycznie. Ogólny zasięg tego gatunku obejmuje środkową Europę, po Pireneje, południową Anglię i południową część Skandynawii. Na wschodzie dochodzi aż do Dniepru. Na południu występuje po Włochy i Grecję. Poza Europą rośnie w północnej części Azji Mniejszej, na Kaukazie i w Iranie.

Gdzie możemy zobaczyć ten rozpowszechniony gatunek?

Grab pospolity preferuje gleby świeże, czyli średnio wilgotne, ale nieprzesychające, bogate w próchnicę, piaszczysto-gliniaste, jest głównym składnikiem grądów, czyli wielogatunkowych i wielowarstwowych lasów liściastych, zazwyczaj z przewagą grabów i dębów oraz udziałem innych gatunków. Grądy wykształcają się na siedliskach żyznych, dlatego siedliska te w ogromnej większości zostały zniszczone i zamienione na grunty rolne lub przeznaczone pod uprawę drzew iglastych. Obecnie siedliska grądowe (grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, kod 9170) są wyróżniane i monitorowane na obszarach Natura 2000. Grab pospolity rośnie też w borach mieszanych i dąbrowach.

Jak rozpoznać grab pospolity w porze zimowej, gdy nie ma liści?

Najpierw patrzymy na pień, który zwykle jest krótki, przechodzący w miotlastą koronę, a drzewo osiąga 20, a nawet 30 m wysokości. Kora na pniu u młodych drzew jest gładka, podobna trochę do kory buków, ale bardziej szorstka, natomiast w starszym wieku pojawiają się charakterystyczne podłużne, faliste spękania i jasne smugi, podstawa pnia jest rozszerzona z przyporami. Na bezlistnych gałęziach znajdują się przylegające do pędu wrzecionowate pąki, umieszczone naprzeciwlegle, ale młode drzewa często aż do wiosny nie zrzucają uschniętych liści.

Wiosną na gałęziach wraz z rozwojem liści pojawiają się kłosokształtne kwiatostany, męskie w postaci zwisających kotek, żeńskie natomiast wzniesione. Na jednym drzewie występują oddzielnie kwiaty męskie oraz żeńskie, czyli jest on gatunkiem jednopiennym rozdzielnopłciowym. Liście grabu mają długość 10 cm, są eliptyczne lub wąskojajowate, zaostrzone na końcu, a u nasady jajowate, Brzeg liścia jest ostro podwójnie piłkowany. Jesienią liście grabu przebarwiają się na złotożółto oraz dojrzewają owoce, spłaszczone żeberkowane orzeszki, długości 0,5 cm, przyrośnięte do dużego trójklapowego skrzydełka i zebrane w zwisające owocostany.

Grab do 4-5 roku życia rośnie bardzo wolno, dojrzałość osiąga około 30-40 roku życia, w wieku 80-90 lat przyrost na wysokość ustaje i w tym okresie zaczynają obumierać wierzchołki, a w wieku 100-120 lat obumierają całe drzewa. Niekiedy zdarzają się okazy dożywające 150, a nawet 300 lat, ale są to przypadki sporadyczne. Za najstarsze drzewo tego gatunku rosnące na terenie Polski uznaje się grab pospolity z Arboretum w Gołuchowie, jego wiek szacuje się na około 200 lat. Innym rekordzistą jest drzewo z Puszczy Białowieskiej które jest najwyższe w Polsce i w Europie, ten grab ma 34 m wysokości. W Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego rośnie grab o obwodzie pnia liczącym 436 cm, a krajowym rekordzistą rosnącym w warunkach naturalnych jest drzewo z Jankowic w województwie śląskim o obwodzie pnia 402 cm.

Graby to drzewa dobrze znoszące cień, ale również bardzo ocieniają teren, na którym rosną, dlatego pod grabami najlepiej czują się wiosenne geofity, których cykl wegetacyjny trwa od lutego do kwietnia. Takie ocienienie ma korzystny wpływ na glebę, tak samo jak obfity opad łatwo rozkładających się liści sprzyjający tworzeniu się grubej warstwy ściółki o odczynie obojętnym. Żaden inny gatunek nie ma tak dodatniego wpływu na mikroklimat lasu jak grab.

Grab pospolity docenili również ogrodnicy, ponieważ gatunek ten dobrze znosi cięcie i formowanie, od dawna jest używany do tworzenia żywopłotów, labiryntów, szpalerów i bindaży (z niemieckiego binden – wiązać) czyli alei obsadzonych obustronnie drzewami lub pnączami, których pędy splatają się nad drogą tworząc sklepienie. Konstrukcje te formowane z grabu są zwarte i trudne do sforsowania. W XVI wieku zakładane tarasowe ogrody na stromych zboczach wprost nie mogły się obyć bez grabowych żywopłotów. Współcześnie ogrodnicy powracają do wykorzystania grabu zamiast wszechobecnych żywotników w ogrodowych założeniach.  Historyczne formacje grabowe można znaleźć w całej Polsce, wspaniały grabowy bindaż, który powstał w drugiej połowie XIX wieku znajduje się w Kołobrzegu, szpalery można podziwiać m. in. W Ogrodach Dolnych Zamku Królewskiego w Warszawie, w ogrodach Branickich w Białymstoku, w parku przy dworze w Mogilanach czy w Bażantarni w Łańcucie. Współczesny labirynt grabowy na powierzchni 1 ha można odwiedzić w Ogrodach Hortulus w Dobrzycy położonych między Kołobrzegiem a Koszalinem. Labirynt powstał w 2003 roku z 18 tysięcy dwuletnich sadzonek.

W Ogrodzie wśród starych lip i dębów rośnie wiele grabów w różnym wieku, ale mamy również grabowy szpaler, wyznaczający przebieg dawnej śródpolnej drogi, która łączyła obecną ulicę Wczasową z ulicą Muchomora. Zapraszamy do odnalezienia i poznania tych pięknych drzew, a także do sadzenia ich w swoich ogrodach.

Anna Gasek