Ogród Botaniczny Polskiej Akademii Nauk w Powsinie obchodzi w tym roku jubileusz 30-lecia otwarcia dla publiczności, które nastąpiło w dniu 12 maja 1990 roku. Dzień ten był zwieńczeniem blisko 90 lat starań środowiska botaników mających na celu utworzenie w Warszawie dużego, nowoczesnego ogrodu botanicznego w południowym rejonie Warszawy.
Zasłużeni dla Ogrodu
Z powstaniem Ogrodu związanych było wiele osób. Z okazji jubileuszu 45-lecia w 2015 roku został odsłonięty pomnik – Drzewo Pamięci Zasłużonych dla Ogrodu Botanicznego PAN – poświęcony czterem profesorom: Romanowi Kobendzy, Bogusławowi Molskiemu, Szczepanowi Pieniążkowi i Emilowi Nalborczykowi, którzy mieli największy wkład w utworzenie oraz rozwój nowego ogrodu botanicznego w Warszawie. Należałoby przy tej okazji wspomnieć również o zasługach innych już nieżyjących profesorów: Wacława Gajewskiego, Edmunda Malinowskiego, Tadeusza Gorczyńskiego, Władysława Bugały czy Zbigniewa Gertycha.
Historia
Pierwsze działania w zakresie utworzenia ogrodu botanicznego zostały podjęte jeszcze w okresie międzywojennym przez dwóch botaników – profesorów: Bolesława Hryniewieckiego oraz Romana Kobendzę, jednak wybuch II wojny światowej przerwał te prace. Tuż po zakończeniu wojny powrócili oni do swoich planów. W 1948 roku prof. Roman Kobendza z żoną Jadwigą przedstawili projekt ulokowania 200-hektarowego ogrodu botanicznego pomiędzy Ursynowem a Klarysewem. Pierwsze praktyczne działania nad utworzeniem ogrodu zostały podjęte w 1952 roku z chwilą utworzenia Polskiej Akademii Nauk.
Mimo starań licznej grupy botaników, nie udało się tych planów wcielić w życie i dopiero 1 kwietnia 1970 roku, w wyniku decyzji prof. Szczepana Pieniążka, pełniącego funkcję Sekretarza Wydziału Nauk Rolniczych i Leśnych PAN, została utworzona Pracownia Zasobów Genowych Roślin Uprawnych w ramach Zakładu Genetyki Roślin PAN i zlokalizowana w Skierniewicach. Jej celem było przygotowanie planów rozwojowych Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk. Pod kierunkiem młodego wówczas doktora SGGW Bogusława Molskiego powstało zaplecze badawcze oraz rozpoczęto gromadzenie kolekcji roślinnych dla przyszłego Ogrodu Botanicznego w Powsinie.
W dniu 1 lipca 1974 roku Prezydium Polskiej Akademii Nauk, za aprobatą decyzji Prezydium Rządu, podjęło uchwałę o utworzeniu Ogrodu Botanicznego jako samodzielnej placówki o charakterze naukowym i zatwierdziło jego plany rozwojowe. Zakładały one utworzenie w trzech etapach ogrodu botanicznego o powierzchni około 230 hektarów na górnym i dolnym terasie skarpy warszawskiej. W latach 1976-1977 przejęto pod ogród botaniczny tereny o powierzchni 40 hektarów w rejonie Powsina i Klarysewa. Pomimo intensywnych starań organizatora i ówczesnego dyrektora Ogrodu prof. Bogusława Molskiego oraz prof. Szczepana Pieniążka, pełniącego w latach 1975-91 funkcję Przewodniczącego Rady Naukowej, nie udało się przejąć dalszych terenów. Profesor Bogusław Molski zmarł w wieku 57 lat w marcu 1989 roku i kierowanie ogrodem Polska Akademia Nauk powierzyła wychowankowi profesora – wówczas doktorowi, a obecnie profesorowi Jerzemu Puchalskiemu, który pełnił tę funkcję do 28 lutego 2017 roku. Obecnie funkcję dyrektora ogrodu pełni dr Paweł Kojs. Od 1992 roku do przedwczesnej śmierci w 2006 roku Radzie Naukowej Ogrodu przewodniczył wybitny uczony, fizjolog roślin, prof. Emil Nalborczyk. Po nim Radzie Naukowej, przez 8 lat, przewodniczył prof. Marian Saniewski, członek rzeczywisty PAN, a następnie przez jedną kadencję także członek rzeczywisty PAN – prof. Andrzej Grzywacz. Obecnie przewodniczącym Rady Naukowej jest prof. Jerzy Puchalski.
Ogród nie tylko dla naukowców
W 1989 roku ówczesny dyrektor instytucji prof. Jerzy Puchalski i jego zastępcy zdecydowali, iż sprawą najpilniejszą jest przygotowanie Ogrodu do zwiedzania publicznego. Dzięki intensywnym pracom już wiosną następnego roku nastąpiło jego otwarcie. Podjęte zostały dalsze prace nad rozwojem kolekcji i ekspozycji roślinnych. W 1995 roku świętowany był jubileusz 25 lat działalności Ogrodu Botanicznego i z tej okazji otwarto Centrum Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej oraz nową dużą kolekcję – ogród bylin ozdobnych. Kolejne działania to utworzenie w 1999 roku kolekcji róż oraz w roku 2003 kolekcji roślin gór polskich. W tym samym roku została otwarta również nowa szklarnia o charakterze oranżerii dla roślin klimatu ciepłego. Przez 30 lat Ogród odwiedziło ponad 3 miliony osób (średnio 100 tysięcy rocznie, choć w ostatnich latach liczba ta z każdym rokiem wzrasta). W rekordowym roku 2004 frekwencja osiągnęła 167 tysięcy.
Centrum bioróżnorodności
Ogród Botaniczny PAN w ciągu 50-letniej działalności systematycznie rozwijał potencjał badawczy. W 1995 roku Prezydium Polskiej Akademii Nauk nadało Ogrodowi status placówki naukowej. Obecnie od 2011 roku jest on pomocniczą jednostką naukową Polskiej Akademii Nauk przy Wydziale II Nauk Biologicznych i Rolniczych. Prowadzi szeroką działalność naukowo-badawczą i popularyzacyjną, a także konserwatorską w zakresie ochrony bioróżnorodności. Charakter jednostki oddaje nazwa „Ogród Botaniczny – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej” nadana przez PAN w 1997 roku.
Badania naukowe nad bioróżnorodnością
Główny kierunek badawczy Ogrodu dotyczy ochrony różnorodności gatunkowej i genetycznej w warunkach sztucznych, tzw. ex situ, gatunków flory Polski zagrożonych wymieraniem na naturalnych stanowiskach, a także zachowania zasobów genetycznych wybranych roślin uprawnych w banku genów. Ochrona flory naturalnej realizowana jest poprzez uprawę w Ogrodzie roślin z różnych siedlisk naturalnych, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków rzadkich, zagrożonych i prawnie chronionych. Kolekcja flory naturalnej Polski liczy obecnie blisko 700 gatunków. Od 1992 roku w Ogrodzie inną formą ochrony różnorodności flory naturalnej Polski jest kriogeniczny bank nasion wykorzystujący temperatury par ciekłego azotu do wieloletniego przechowywania nasion zbieranych z naturalnych stanowisk. Obecnie w banku nasion jest chronionych 238 gatunków flory rodzimej zebranych na 710 stanowiskach w Polsce. Skuteczność ochrony ex situ różnorodności genetycznej gatunków flory jest oceniana w oparciu o markery molekularne. Uzyskane wyniki tych analiz pozwalają na przygotowanie wytycznych konserwatorskich dla ochrony różnorodności danego gatunku i jego populacji na stanowiskach sztucznych i naturalnych. W 2018 roku podjęte zostały także nowe i praktycznie pionierskie prace konserwatorskie nad tworzeniem banku DNA dla gatunków roślin o najwyższym statusie konserwatorskim w Polsce oraz nad restytucją na pierwotne stanowiska wybranych gatunków rodzimej flory połączone z odtwarzaniem ich siedlisk, na obszarach chronionych parków narodowych, rezerwatów przyrody i obszarów Natura 2000 z wykorzystaniem zebranych zbiorów banku nasion flory polskiej. Prace te są realizowane w ramach projektu UE FlorIntegral.
Bank genów
Od 47 lat PAN Ogród Botaniczny zajmuje się utrzymywaniem banków genów dla roślin ważnych w rolnictwie, zwłaszcza żyta i jabłoni. Kolekcja odmian, form lokalnych i gatunków dziko rosnących żyta liczy obecnie ponad 2600 obiektów pozyskanych w czasie ekspedycji terenowych oraz na drodze wymiany z innymi bankami genów z całego świata. Badania związane z gromadzeniem i oceną zasobów genetycznych żyta były prowadzone od wielu lat przy ścisłej współpracy z bankami genów w Polsce i na świecie, a szczególnie z Narodowym Bankiem Genów USA w Fort Collins w stanie Kolorado i z Niemieckim Bankiem Genów w Gatersleben. Zasoby genetyczne żyta zabezpieczone są w warunkach zapewniających zachowanie ich żywotności przez okres co najmniej 50 lat w formie nasion przechowywanych w -30℃. Część kolekcji żyta to unikatowy materiał, uzyskany w wyniku wieloletnich prac genetycznych, posiadający potencjał w hodowli nowych odmian. Prowadzone są badania nad zmiennością genetyczną tej kolekcji, także z wykorzystaniem markerów molekularnych DNA. Od roku 1985 trwają prace związane z zachowaniem zasobów genetycznych jabłoni, ze szczególnym uwzględnieniem odmian historycznych i dzikich gatunków. Po 35 latach prac udało się zgromadzić z terenu Polski, Ukrainy, Litwy i Kazachstanu kolekcję liczącą ok. 600 odmian i gatunków, w tym 513 starych historycznych odmian. Utworzono też kriogeniczny bank historycznych odmian jabłoni, liczący 260 odmian, gdzie w warunkach ciekłego azotu zabezpieczono fragmenty pędów z pąkami śpiącymi, jako materiał do okulizacji. Jest to pierwszy tego typu bank genów jabłoni w Europie.
Badania z zakresu biologii eksperymentalnej roślin
Drugim głównym kierunkiem badawczym są prowadzone od ponad 30 lat prace biotechnologiczne, których przedmiotem jest wykorzystanie zjawiska somatycznej embriogenezy w kulturach in vitro. W ostatnich latach obiektami stały są gatunki goryczek oraz paproci tropikalnych i krajowych. Dzięki tym badaniom opisano po raz pierwszy w literaturze światowej zjawisko somatycznej embriogenezy u paproci. Cenne są również prace nad wykorzystaniem protoplastów, czyli komórek pozbawionych ścian komórkowych, pochodzących z liścia, do tworzenia mieszańców międzygatunkowych goryczek. Duże potencjalne znaczenie dla ochrony różnorodności flory naturalnej mają badania wykorzystujące głębokie zamrażanie tkanek i zawiesin komórkowych w ciekłym azocie. Została opracowana technika tzw. kriokonserwacji gametofitów paproci, co daje możliwość ich zabezpieczenie w banku kultur in vitro. Pracom z zakresu biotechnologii towarzyszą badania molekularne, proteomiczne i cytologiczne. W latach 2013-2015 prowadzono badania z zakresu biologii molekularnej roślin. Dotyczyły one molekularnych i komórkowych mechanizmów prowadzących do formowania się liścia oraz zmian zachodzących po infekcji patogenem. W strukturze Ogrodu od 1997 roku funkcjonuje samodzielna pracownia w Mikołowie na Górnym Śląsku zlokalizowana na terenie Śląskiego Ogrodu Botanicznego, specjalizująca się w badaniach z zakresu anatomii rozwojowej roślin. Wśród prowadzonych badań dominuje tematyka związana ze wzrostem promieniowym u drzew w relacji z odkształceniami tkanek w cyklu okołodobowym oraz z opisem mechanizmu anatomicznego przewodzenia asymilantów u draceny smoczej. Prowadzone były też wieloletnie (przez ponad 40 lat) badania nad wpływem zanieczyszczeń powietrza i gleby na wzrost i rozwój różnych gatunków drzew oraz nad wykorzystaniem roślin jako bioindykatorów zanieczyszczeń. Na postawie analizy akumulacji zanieczyszczeń w tkankach i organach roślin wykreślono mapy rozmieszczenia zanieczyszczeń na obszarze Polski oraz w Warszawie.
Naukowcy Polskiej Akademii Nauk w Tadżykistanie
Nowym kierunkiem realizowanym od 2017 roku są badania nad unikatową i wyjątkowo bogatą florą Azji Środkowej, zwłaszcza z terenu Tadżykistanu i gór Pamiru. Obecnie prowadzone są prace nad utworzeniem w tym rejonie stacji badawczej dla prowadzenia badań nad opisem tej flory i procesów w niej zachodzących, a także nad wykorzystaniem występujących tam roślin jako cennego źródła dla farmacji i rolnictwa. Efektem badań prowadzonych w ostatnich 30 latach było opublikowanie kilkuset prac naukowych, z czego w większości tzw. prac oryginalnych w czasopismach naukowych o wysokiej randze. Osiągnięcia badawcze były prezentowane na wielu konferencjach i kongresach naukowych. Ogród Botaniczny był głównym organizatorem 38 konferencji naukowych, w tym 12 konferencji międzynarodowych i 26 ogólnopolskich.
Kolekcje roślinne
Równie ważnym kierunkiem działalności Ogrodu jest popularyzacja wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych, a zwłaszcza na temat zagrożenia różnorodności biologicznej oraz roli roślin w życiu człowieka. Służą temu celowi zgromadzone kolekcje roślinne liczące blisko 10 tysięcy różnych gatunków i odmian eksponowanych na powierzchni ok. 30 hektarów oraz w szklarniach i oranżerii na powierzchni ok. 2600 m2. Główne ekspozycje to arboretum z kolekcjami drzew i krzewów ozdobnych – ponad 2500 odmian i gatunków, kolekcje ozdobnych roślin cebulowych, kłączowych i bylin oraz róż liczącą ponad tysiąc odmian. Ponadto posiadamy kolekcje użytkowych roślin ogrodniczych: sadowniczych, leczniczych, przyprawowych oraz rzadkich i mało znanych warzyw. W szklarniach i oranżerii eksponowane są rośliny klimatu ciepłego: tropikalnego i subtropikalnego oraz pustyń i rejonu śródziemnomorskiego w liczbie ok.1500 odmian i gatunków. Kolekcja flory rodzimej liczy prawie 700 gatunków, które reprezentują różne typy siedlisk naturalnych, na przykład cenne gatunki gór polskich.
Edukacja i kultura
Od 25 lat funkcjonuje w Ogrodzie Centrum Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej, prowadzące warsztaty przyrodnicze dla dzieci, uczniów i studentów z zakresu różnorodności biologicznej i jej zagrożeń. Organizowane są również wycieczki z przewodnikiem po kolekcjach Ogrodu. Co roku Ogród gości ponad tysiąc takich grup. PAN Ogród Botaniczny od wielu lat aktywnie uczestniczy w corocznych imprezach popularyzujących naukę – piknikach naukowych i festiwalach nauki. Do popularyzacji wiedzy przyrodniczej przyczyniło się kilkadziesiąt wystaw oraz sztuki inspirowanej przyrodą obejmującej malarstwo, rysunek oraz fotografię artystyczną. Wystawy prezentowane są w plenerze oraz w Willi Janówek – zabytkowym dworku należącym wcześniej do rodziny Fangorów, stąd potoczna nazwa tego miejsca – Fangorówka.
Dużą popularnością cieszą się organizowane od ćwierćwiecza koncerty muzyki klasycznej w ramach Międzynarodowego Festiwalu Pianistycznego „Floralia Muzyczne – Muzyka w Kwiatach” organizowane wraz z Towarzystwem im. Fryderyka Chopina W plenerach Ogrodu organizowane są także koncerty muzyki kameralnej i popularnej. Od 3 lat Ogród gości biegaczy i piechurów w ramach sportowego cyklu Botaniczna Piątka, którzy na dystansie 5 km ścigają się po ścieżkach Ogrodu. Bardzo ważną i rozpoznawalną imprezą organizowaną od 4 lat jest wiosenny festiwal związany z kwitnieniem ozdobnych wiśni japońskich – Miesiąc Japoński w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie poświęcony kulturze i przyrodzie tego kraju. Na przełomie marca, kwietnia i maja odbywają się wystawy, prelekcje, koncerty, konkursy, kiermasz, festiwal kuchni japońskiej i wiele innych aktywności – wszystkie mające na celu przybliżanie Polakom Kraju Kwitnącej Wiśni.
W 2019 roku z okazji 100-lecia nawiązania polsko-japońskich stosunków dyplomatycznych w Ogrodzie gościł Jego Cesarska Wysokość Następca Tronu Książę Akishino wraz z małżonką Jej Cesarską Wysokością Księżną Kiko. Para książęca zasadziła drzewo wiśni na terenie nowo utworzonego Reiwa Sakura Garden. Jego Cesarska Wysokość Następca Tronu wziął udział w spacerze po Ogrodzie Botanicznym, obejrzał wystawę kur ozdobnych (w tym ras czubatki polskiej i czubatki dworskiej odnowionej staraniami polskich hodowców) oraz Aleję im. Marii Skłodowskiej-Curie, zatrzymując się przy buku dedykowanym japońskiemu fizykowi, laureatowi Nagrody Nobla, profesorowi Leo Esaki, który 18 lat temu zasadził w Alei czerwonego buka.
Ogród Botaniczny w Powsinie stał się miejscem upamiętniania wybitnych postaci. W 2006 roku przed oranżerią posadzono Dąb Pamięci poświęcony papieżowi św. Janowi Pawłowi II. W 1998 roku z okazji 100-lecia odkrycia radu i polonu przez małżonków Curie założono pamiątkową aleję bukową, z których 9 zostało posadzonych przez laureatów Nagrody Nobla. W 2017 roku, z okazji 150-lecia urodzin Marii Skłodowskiej-Curie, alei nadano imię Noblistki.
Wyjątkowe miejsce na Mazowszu
W ciągu 30 lat od otwarcia dla publiczności Ogród Botaniczny w Powsinie stał się miejscem wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców stolicy i jej gości. Dwukrotnie w latach 1998 i 1999 czytelnicy „Gazety Stołecznej” wskazali powsiński ogród jako „Magiczne miejsce Warszawy”. W roku 1999 Rada Miasta Stołecznego Warszawy wyróżniła Ogród tytułem „Zasłużony dla Warszawy”. W 2015 roku w związku z obchodami 25-lecia udostępnienia Ogrodu do zwiedzania publicznego Marszałek Województwa Mazowieckiego przyznał Ogrodowi Medal Pamiątkowy Mazovia za wybitne zasługi oraz całokształt działalności na rzecz województwa.
Ogród Botaniczny Polskiej Akademii Nauk w Powsinie po 50 latach działalności i 30 latach służby dla społeczeństwa staje przed nowymi wyzwaniami. Nie udało się zrealizować pierwotnych planów inicjatorów utworzenia tego ogrodu na znacznie większym terenie, ale obecnie zagospodarowany teren daje również możliwości dalszego jego rozwoju. W zeszłym roku powstała kolekcja wiśni japońskich – Reiwa Sakura Gardem, cały czas powiększane jest rozarium z ekspozycją odmian róż z Narodowej Kolekcji, która docelowo ma liczyć nawet 2000 odmian. Planowane jest utworzenie nowych ekspozycji roślinnych, m.in. ogrodu azjatyckiego. Polska Akademia Nauk wskazała również teren powsińskiego Ogrodu jako potencjalne miejsce lokalizacji Narodowego Muzeum Przyrodniczego. Z całą pewnością Ogród ten ma ogromny potencjał, z którego zarówno botanicy, jak i zwiedzający, miłośnicy natury i roślin powinni korzystać. | Jerzy Puchalski
Prof. dr hab. Jerzy Puchalski. Od 50 lat związany z zakładaniem i działalnością PAN Ogrodu Botanicznego – CZRB w Powsinie. W latach 1982-1989 zastępca dyrektora ds. naukowych, a od 1 kwietnia 1989 roku do 28 lutego 2017 roku dyrektor. Obecnie pełni funkcję przewodniczącego Rady Naukowej Ogrodu. Specjalista w zakresie badań nad oceną i ochroną różnorodności roślin. Autor ok. 130 publikacji naukowych z zakresu taksonomii, genetyki i fizjologii roślin oraz ochrony bioróżnorodności. Pełnił wiele ważnych funkcji w światowych, europejskich i krajowych organizacjach ogrodów botanicznych i banków genów. Laureat wielu nagród i wyróżnień za swoją działalność naukową i popularyzacyjną związaną z zagrożeniami i ochroną różnorodności flory i zasobów genowych roślin użytkowych.