We florze Polski wyróżniamy 4 gatunki rodzime z rodzaju Pinus – sosnę zwyczajną (Pinus sylvestris), sosnę górską zwaną kosodrzewiną (Pinus mugo), sosnę limbę (Pinus cembra) oraz sosnę drzewokosą (Pinus ×rhaetica) będącą prawdopodobnie krzyżówką dwóch pierwszych (Pinus sylvestris x Pinus mugo).

Sosna zwyczajna (Pinus silvestris) to podstawowy gatunek lasotwórczy w naszym kraju. Zajmuje 67% powierzchni leśnej, rosnąc na skrajnie różnych stanowiskach. Drzewa mogą dorastać do 30 m wysokości. Ten euroazjatycki gatunek może poszczycić się niezwykle szerokim zasięgiem – obejmuje on nieomal całą Europę, w Ameryce Północnej jest gatunkiem introdukowanym.

W Polsce sosna pospolita jest gatunkiem niżowym zajmującym stanowiska w górach do jedynie 600 m n.p.m. Może tworzyć bory sosnowe lub mieszane z udziałem dębu. Jest również powszechnie sadzona w postaci monokultur.

Łacińska nazwa rodzajowa Pinus oznacza „dający żywicę”, natomiast epitet gatunkowy sylvestris oznacza „leśny”.

Sosna zwyczajna może być drzewem długowiecznym (do 500 lat). Rosnąc samotnie tworzy malownicze, szerokie, parasolowate korony, a rosnąc zwarcie tworzy gonny pień (długi, prosty). Kora sosny w dolnej części pnia jest brązowa i popękana, a w górnej czerwonawa i łuszcząca się.  Igły są zgrupowane po dwie w krótkopędzie, każda z 3-13 kanałami żywicznymi, wymieniają się co 3-6 lat. Sosna jest rośliną jednopienną, drobne męskie kwiaty są szyszeczkowate i składają się z bardzo dużej liczby pręcików. Kwiatostany żeńskie pojawiają się na szczytach tegorocznych przyrostów i zbudowane są z łusek wspierających oraz łusek nasiennych u nasady, których znajdują się po dwa nagie zalążki (sosna jest rośliną nagonasienną, nagozalążkową). Kwitnienie odbywa się maju, kiedy wszystko pokrywa się żółtym sosnowym pyłkiem (ziarna pyłku opatrzone są pęcherzami lotnymi). Szyszki dojrzewają w drugim roku i otwierają się kolejną wiosną (w trzecim roku) uwalniając nasiona z płaskimi skrzydełkami. Nasiona te są pokarmem dla wielu gatunków ptaków m.in. dzięciołów i krzyżodziobów, również wiewiórek.

Sosna zwyczajna jest jednym z najważniejszych gatunków używanych w stolarstwie, meblarstwie i jako materiał budulcowy. Z sosny pozyskuje się również żywicę używaną od dawna do konserwacji drewna, do kadzideł, w perfumiarstwie i na nalewki. Z drzazgi sosnowej wytwarzano łuczywo. Maść z żywicy sosnowej to remedium na otarcia, skaleczenia, wysypki, bóle stawów, mięśni, na przeziębienia. Z żywicy pozyskuje się również terpentynę (znakomity rozpuszczalnik) oraz kalafonię (miękką żywicę). Z igliwia sosnowego destyluje się olejek eteryczny, z karpiny, kory i drewna pozyskuje smołę, dziegieć- używany niegdyś do smarowania drewnianych osi kół oraz przy problemach skórnych. Syrop z pędów sosny jest znanym i cenionym środkiem wykrztuśnym, wzmacniającym i napotnym.

Według ludowych legend sosna została stworzona przez samego Boga przechadzającego się po pustych, piaszczystych obszarach Polski. Aby miejsca te nie pozostały nagie i bez roślinności Bóg powołał do życia właśnie ten gatunek. Na wsiach na święto wiosny chodzono z przystrojoną gałązką sosny – było to tzw. „chodzenie z gaikiem” mające zapewnić dobrobyt i bezpieczeństwo. Sosna symbolizuje długowieczność, wytrzymałość, zdrowie, wierność, samotność, żal, smutek, nieśmiertelność, mądrość oraz karę. Trumny sosnowe miały zapewniać zmarłym wieczny spokój, a żyjącym gwarantować, że zmarły nie zabierze ich w najbliższym czasie ze sobą z zaświaty.

Sosna kosodrzewina (Pinus mugo) nazywana sosną kosą, kosodrzewem lub krępulcem to sosna górska. Rośnie w górach środkowej Europy w piętrze subalpejskim, w Polsce w pasmach Tatr, Karkonoszy, Babiej Góry, Pilska tworzy piętro roślinne powyżej górnej granicy lasu. Kosodrzewinę można spotkać również na torfowiskach w reglu dolnym i górnym w Tatrach oraz w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Jej rolą jest powstrzymywanie erozji, lawin śnieżnych i kamienistych i stabilizacja piargów. Jest długowieczna (do 300 lat) i wybitnie światłolubna. Łukowato wygięte pędy kosodrzewiny są giętkie, sprężyste mogą być wygięte do góry lub pokładać się i zakorzeniać w gruncie. Dorasta do 3-4 m wysokości, ma jasnoszarą korę i krótkie, proste, ciemnozielone igły po 2, rzadziej po 3 na krótkopędach. Kwitnie w maju i czerwcu. Kwiatostany męskie wyrastają u podstawy młodych pędów w postaci licznych pręcików. Kwiatostany żeńskie formują się szczycie tegorocznych pędów w postaci małych, purpurowych szyszeczek. Dojrzałe szyszki są kuliste ze zgrubiałą na szczycie tarczką, szyszki dojrzewają 3 lata.

Sosna kosodrzewina jest rośliną często sadzoną w ogrodach, ale również w zieleni miejskiej (szczególnie odmiany karłowe, zwarte, odporne na warunki miejskie).

Sosna kosodrzewina jest objęta częściową ochroną gatunkową.

Drugą sosną górską rosnącą w Polsce jest sosna limba (Pinus cembra). To wysokie drzewo może dorastać nawet do 35 m wysokości i ma stożkowo-jajowatą koronę. Sztywne, grube igły są długie, nawet do 12 cm i zebrane po 5. Gładka, szarozielona kora występująca u młodych drzew z czasem ciemnieje i pęka.

Pędy roczne mają na końcach rdzawe owłosienie. Kwiaty męskie i żeńskie wykształcają się podobnie jak u innych gatunków z rodzaju sosna – kwiatostany męskie w formie jedynie pręcików u podstawy tegorocznych pędów, żeńskie – na szczytach nowych pędów. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Młode szyszki są fioletowe, dojrzałe – brązowe do 8 cm długości i 5 cm szerokości. Dojrzałe szyszki opadają następnej wiosny i rozpadają na ziemi. Nasiona są duże, brązowe, bez skrzydełek. Zawierają dużo tłuszczu i są jadalne. Są szczególnym przysmakiem orzechówek, krzyżodziobów i wiewiórek.

Sosna limba bardzo wolno rośnie, ale żyje długo (do 700 lat). Rośnie w Alpach i Karpatach, w Polsce tylko w Tatrach na wysokości 1300-1700 m n.p.m. Sztucznie introdukowano ten gatunek w masywie Śnieżnika, na Babiej Górze i w Gorcach.

Epitet gatunkowy „limba” prawdopodobnie nawiązuje do łacińskiego słowa limus oznaczającego skraj, krawędź i jest związana z miejscem występowania tego gatunku w trudno dostępnych szczelinach skalnych.

Z pędów sosny limby przygotowuje się balsam karpacki – uniwersalne remedium na rany, skaleczenia, oparzenia, ukąszenia, zmiany skórne (krosty, piegi, kurzajki) oraz jeśli wierzyć opowieściom – odnajdywanie rozumu.

Sosna limba, podobnie jak sosna kosodrzewina, jest objęta częściową ochroną gatunkową.

Ostatnim, najmniej znanym gatunkiem spośród sosen rosnących w Polsce jest sosna drzewokosa (Pinus ×rhaetica) będąca prawdopodobnie mieszańcem międzygatunkowym sosny kosodrzewiny i sosny zwyczajnej (Pinus mugo? × Pinus sylvestris). Jest to gatunek o dużej zmienności wynikającej z faktu, że występują liczne formy pośrednie pomiędzy gatunkami rodzicielskimi. Może być kilkupniowym, niedużym krzewem lub niewielkim drzewem. Dorasta do 3-7 m wysokości i z wyglądu często przypomina sosnę kosodrzewinę, ma tylko asymetryczne szyszki.

Kiedyś gatunek ten uważano za podgatunek sosny kosodrzewiny (Pinus mugo subsp. uliginosa) lub wręcz osobny gatunek nazywany sosną błotną (Pinus uliginosa).

Sosnę drzewokosą można spotkać w Europie Środkowej (Polska, Czechy, Słowacja, Bułgaria). W Polsce sosna ta występuje w Górach Izerskich, Karkonoszach, Tatrach i na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Sosna drzewokosa jest objęta ścisłą ochroną gatunkową.

Wszystkie rodzime gatunki sosen rosną w Kolekcji Flory Polski w Naszym Ogrodzie Botanicznym, są zimozielone, więc czekają na Odwiedzających przez cały rok ????

Magdalena Bederska-Błaszczyk