- Rodzina: bukowate – Fagaceae
- Synonimy: Quercus pedunculata Ehrh
- Ochrona i zagrożenie: gatunek nie chroniony i nie zagrożony
- Występowanie na świecie: niemal cała Europa oprócz płn. Skandynawii i najbardziej południowych wybrzeży Morza Śródziemnego, Azja Mniejsza. Występowanie w Polsce: bardzo częsty, na północnym wschodzie pospolitszy od dębu bezszypułkowego, w górach do 600 m. n.p.m.
- Siedliska: gleby żyzne i wilgotne, ale znosi też ubogie i kwaśne, albo okresowo zalewane. Podstawowy gatunek lasotwórczy wielu zbiorowisk, zwłaszcza: świetlistych i kwaśnych dąbrów oraz mieszanych borów. Dąb panuje razem z lipą i grabem w grądzie wschodnipolskim (subkontynetalnym), a wspólnie z bukiem w gradzie subatlantyckim. Trafia się jako domieszka w niżowych świerczynach i jedlinach, w grądach zboczowych i łęgach. Do buczyn dąb samodzielnie nie wnika, choć i tu można go spotkać dzięki pomocy człowieka.
- Charakterystyka ogólna: duże drzewo o wysokości 30-40 m (rekordowo, na zach. Europy do 60m). Osobniki stare, rosnące na żyznej glebie osiągają imponujący wiek i rozmiary. Kora mocno zmienia się z wiekiem, najpierw gładka i szara, podobna nieco do bukowej i grabowej, potem staje się głęboko spękana, bardzo gruba, ciemnoszara, czasem niemal czarna.
- Liście: o 3-5 tępych klapach (co odróżnia nasze dęby od amerykańskich o klapach ostrych i głęboko wciętych), odwrotnie jajowate, o bardzo krótkich (2-10mm) ogonkach liściowych, (co odróżnia od dębu bezszypułkowego o długich ogonkach).
- Kwiaty: wiatropylne, niepozorne, rozdzielnopłciowe, rozwijające się dość późno i razem z liśćmi. Kwiaty męskie zebrane w kłosowate kwiatostany, bladozielone, luźne, długie, wyrastają po 2-3 z zeszłorocznych pąków bocznych. Kwiaty żeńskie zebrane po 2-5 na długich szypułkach, formują się w kątach górnych liści rozwijających się gałązek. Kwitnie kwiecień-maj
- Owoce: powszechnie znane orzechy, zwane żołędziami, wyrastają na długich (5-12cm) szypułkach (stąd nazwa), kształtu elipsoidalnego, w stanie świeżym podłużnie, zielono-brązowo paskowane, dojrzewają we wrześniu i październiku.
- Wykorzystanie: Dębinę wysoko ceni się w szkutnictwie, bednarstwie i stolarstwie. Dawniej stanowiła wręcz strategiczny surowiec konstrukcyjny dla floty i armii. Z młodej, lśniącej, zasobnej w garbniki, tzw. lustrzanej kory robi się leki do przemywania ran, przeciw biegunkom, potom nocnym, odmrożeniom i chorobom kobiecym. Kora dębów stanowiła dawniej podstawowy surowiec garbarza, samo garbowanie nazywano wręcz „dębieniem”. Pierwsze planowo sadzone w Europie lasy stanowiły lite, widne dąbrowy, użytkowane jako pastwiska dla świń na Zachodzie i pastwiska dla pszczół w Rzeczypospolitej. Dąb szypułkowy znosi cięcie więc nadaje się na żywopłoty. Ogrodnicy wyselekcjonowali mnóstwo ciekawych form ozdobnych np.: ‘Atropurpurea’ i ‘Purpurascens’ o młodych listkach czerwonych, potem ciemnozielonych; ‘Concordia’ o złotych liściach; ‘Pectinata’ z głęboko wcinanymi liśćmi; ‘Pendula’ o płaczącym pokroju korony; ‘Fastigiata’ o stożkowatym pokroju jak u topoli włoskiej.
- Własności trujące: taniny zawarte w niektórych częściach roślin mogą przy nadmiernym stosowaniu powodować podrażnienia i zatrucia.
- Ciekawostki: z powodu imponujących rozmiarów i wieku niektórych okazów, dęby tak szypułkowe jak i bezszypułkowe od niepamiętnych czasów stanowiły symbol zdrowia, siły, długowieczności i dostojeństwa. W rzeczywistości jednak dęby należą do drzew dość chorowitych w tym sensie, że są żywicielami największej liczby organizmów chorobotwórczych spośród europejskich drzew. W drewnie, liściach i żołędziach rozwija się ok. 1200 gatunków owadów, tysiące gatunków grzybów, nawet wśród roślin kwiatowych znaleźć można pasożyty dębu jak gązewnik europejski Loranthus europaeus.
- Grzyby związane z drzewem: mikoryzy z dębem tworzą grzyby jadalne (pieprznik jadalny czyli kurka Cantharellus cibarius, lejkowiec dęty Cratarellus cornucupioides, koźlarz dębowy Leccinum quercinum, podgrzybek brunatny Xerocomus badius, gołąbek zielonawy czyli surojadka Russula virescens, wiele borowików Boletus), warunkowo jadalne (mleczaj chrząstka Lactarius vellereus), lekko trujące (gąska siarkowa Tricholoma sulphureum) jak i śmiertelnie trujące (borowik szatański Boletus satanas i ponury B. luridus, muchomor sromotnikowy Amanita phalloides i muchomor plamisty A. pantherina, strzępiak ceglasty Inocybe patouillardii, zasłonak rudy Cortinarius orellanus). Dąb jest głównym żywicielem (gospodarzem) dla szeregu hub prawem chronionych w Polsce jak m.in.: soplówka gałęzista Hericium coralloides, miękusz szafranowy Hapalopilus croceus, ozorek dębowy Fistulina hepatica, żagwica listkowata Grifola frondosa, porojęzyk dębowy Piptoporus quercinus i siedzuń dębowy Sparassis brevipes. Na dębinie uprawia się twardziaka jadalnego czyli popularne shii-take Lentinula edodes.
- Okazy pomnikowe w Polsce: majestatyczne dęby szypułkowe stanowią zdecydowaną większość pomników przyrody w Polsce i krajach sąsiednich. Najwyższy nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie jest „Dąb Agnieszki” z Puszczy Białowieskiej. Najgrubszy był „Dąb Napoleona” z doliny Odry, spalony w 2010 r. przez chuliganów. Najbardziej sędziwym i największym (861 cm obwodu, wiek około 760 lat) jest „Chrobry” z rez. „Buczyna Szprotawska” w lubuskim. To z jego żołędzi, pobłogosławionych w 2004 r. przez św. Jana Pawła II, wyhodowano liczne „dęby papieskie”, sadzone przy szkołach, siedzibach nadleśnictw, seminariach i klasztorach. Najsławniejszy jest „Dąb Bartek” z okolic Zagnańska w świętokrzyskim, liczący dziś koło 700 lat. Bardzo znane są także „Lech”, „Czech” i „Rus” oraz „Edward” z Rogalińskiego Parku Krajobrazowego.