PAN Ogród Botaniczny – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie działa na podstawie ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (Dz. U. z 2017 r. poz. 1869 z późn. zm.), statutu Polskiej Akademii Nauk uchwalonego uchwałą nr 8/2010 Zgromadzenia Ogólnego Polskiej Akademii Nauk z dnia 24 listopada 2010 r. zatwierdzonego przez Prezesa Rady Ministrów; decyzji nr 51/74 Prezydium Rządu z dnia 3 maja 1974 r. w sprawie zapewnienia warunków działania i rozwoju Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk; uchwały nr 12/95 Prezydium Polskiej Akademii Nauk z dnia 4 grudnia 1995 r. w sprawie utworzenia Ogrodu Botanicznego PAN oraz statutu. Ponadto prowadzi swoją działalność na podstawie decyzji nr DOPog-4210-31-8089/05/kl Ministra Środowiska z dnia 3 lutego 2006 r. oraz zgodnie z zapisami art. 67 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r.
Przedmiotem działania Ogrodu Botanicznego jest prowadzenie badań naukowych w zakresie botaniki doświadczalnej i stosowanej, biotechnologii i genetyki roślin, ekologii stosowanej, szeroko pojętej ochrony przyrody i różnorodności biologicznej, ochrony środowiska oraz popularyzacji wiedzy przyrodniczej.
Do zadań Ogrodu należy w szczególności zakładanie i prowadzenie kolekcji roślinnych oraz utrzymywanie i rozwój banku nasion; prowadzenie badań naukowych w zakresie biologicznych podstaw ochrony bioróżnorodności na poziomie genetycznym, populacyjnym, gatunkowym i ekosystemowym oraz ochrony środowiska, kształcenie pracowników naukowych oraz specjalistów o szczególnych kwalifikacjach w zakresie botaniki, genetyki, biotechnologii, ekologii oraz ogrodnictwa; prowadzenie działalności dydaktycznej dla studentów szkół wyższych oraz edukacyjnej dla uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych z zakresu botaniki, genetyki i biotechnologii roślin, ogrodnictwa oraz ekologii i ochrony środowiska; upowszechnianie wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych, rolniczych i leśnych, a w szczególności zagadnień dotyczących wykorzystania roślin przez człowieka oraz problematyki zagrożenia i ochrony przyrody oraz środowiska naturalnego; udostępnianie społeczeństwu urządzonych kolekcji roślinnych, ekspozycji i wystaw do celów popularyzacyjno-edukacyjnych oraz rekreacyjnych i kulturalnych. Szczegółowe informacje o działalności jednostki dostępne są w sprawozdaniach rocznych.
Sprawozdanie z działalności za rok:
2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022, 2023
Historia
Próby założenia dużego nowoczesnego ogrodu botanicznego w Warszawie, uzupełniającego stary i ograniczony powierzchniowo ogród botaniczny w centrum stolicy w sąsiedztwie Łazienek Królewskich, podejmowane były już w okresie międzywojennym przez profesorów Bolesława Hryniewieckiego i Romana Kobendzę – kierujących Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie w kolejnych latach po wojnie. Zawsze jako najlepszy teren proponowano południowe peryferie Warszawy w rejonie Lasu Kabackiego.
Przełom nastąpił w 1970 roku, kiedy Polska Akademia Nauk zdecydowała o utworzeniu specjalnej jednostki do przygotowania planów, infrastruktury naukowej i kadry dla przyszłego ogrodu botanicznego PAN, który zgodnie z pierwotnymi planami miał być założony pomiędzy Powsinem a Klarysewem na górnym i dolnym tarasie skarpy warszawskiej.
Zadanie to powierzono Pracowni Zasobów Genowych Roślin Uprawnych (ZGRU) przy Zakładzie Genetyki Roślin PAN zlokalizowanej na terenie Ośrodka Badań Genetycznych PAN w Skierniewicach. W ciągu 4 lat zostały zorganizowane pierwsze laboratoria badawcze, biblioteka, bank nasion oraz utworzone pierwsze kolekcje badawcze i ogrodnicze, w tym duża Kolekcja zasobów genowych żyta oraz roślin ozdobnych wraz z kolekcją roślin uprawianych w szklarniach. Ponadto pracownia zatrudniała ok. 20 osób prowadzących badania oraz pracujących nad szczegółowymi planami tworzonego ogrodu botanicznego.
Dało to podstawy do wydania decyzji Prezydium Rządu PRL i Prezydium Polskiej Akademii Nauk o utworzeniu z dniem 1 lipca 1974 Ogrodu Botanicznego PAN jako nowej samodzielnej placówki naukowo-badawczej o charakterze pomocniczym. Dyrektorem został dr Bogusław Molski.
W latach 1976–1977 roku wykupiono 40 ha gruntów w rejonie Klarysewa na górnym tarasie skarpy warszawskiej w sąsiedztwie Parku Kultury w Powsinie jako pierwszy etap budowy z zaplanowanych ponad 250 ha terenów Ogrodu. W tym czasie wykonano remonty adaptacyjne przejętych budynków z majątków Janówek i Pokerówek i rozpoczęto zagospodarowywanie terenu, sadząc rośliny, w tym okazy starych odmian oraz wiele egzotów, rzadko eksponowanych w innych polskich ogrodach botanicznych czy też rewitalizując istniejące nasadzenia pofolwarczne.
W marcu 1989 roku funkcję dyrektora objął prof. dr hab. Jerzy Puchalski (wtedy doktor) po śmierci prof. Bogusława Molskiego. Od początku rozwijano współpracę międzynarodową na szeroką skalę. Prowadzono badania naukowe nad gatunkami uprawnymi oraz rzadkimi i ginącymi. W latach 80. XX w. w Ogrodzie powstał największy na świecie bank genów żyta. Próbowano wyhodować odmiany łubinu jadalnego oraz nowe odmiany limby na obszary wielkoprzemysłowe. W 1992 r. stworzono unikatowy w skali Europy kriogeniczny bank nasion dla rodzimych gatunków flory naturalnej Polski, głównie roślin rzadkich (np. endemitów i reliktów), chronionych i zagrożonych wymieraniem na naturalnych stanowiskach.
Ogród udostępniono do zwiedzania publicznego 12 maja 1990 r., a pięć lat później rozpoczęło funkcjonowanie Centrum Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej oraz utworzono ogród bylin ozdobnych. W 1998 r. rozpoczęto tworzenie rozarium, które dziesięć lat później zdobyło zaszczytne miano kolekcji narodowej. Rok 2003 przyniósł otwarcie największego na polskim niżu ogrodu roślin górskich dla flory polskiej części Karpat (głównie Tatr, Pienin i Bieszczadów) oraz dużej szklarni ekspozycyjnej o łącznej powierzchni 2200 m kw. z oranżerią, kolekcją roślin tropikalnych i subtropikalnych, kaktusów i sukulentów oraz roślin użytkowych flory śródziemnomorskiej. Systematycznie rozbudowywano też wiele kolekcji roślin gruntowych, w tym głównie drzewiastych w arboretum (roślin wrzosowatych – różaneczników, azalii, wrzosów i wrzośców oraz magnolii i gatunków i odmian drzew i krzewów iglastych). Zgromadzono także bogate kolekcje cebulowych roślin ozdobnych, m.in. tulipanów, lilii, liliowców oraz kosaćców. Założono też Kolekcję roślin rzadkich, chronionych i zagrożonych flory Polski oraz Kolekcję rzadkich i mało znanych roślin warzywnych oraz Kolekcję zielarską roślin leczniczych i przyprawowych. Powstał też sad pomologiczny ze starymi (historycznymi) odmianami jabłoni uprawianymi na ziemiach polskich od końca XVI wieku.
W 2011 roku Ogród został przekształcony w pomocniczą jednostkę naukową bezpośrednio podległą Polskiej Akademii Nauk i otrzymał nową nazwę „Polska Akademia Nauk Ogród Botaniczny – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie”. W 2014 roku uroczyście obchodzono 40 rocznicę utworzenia Ogrodu jako samodzielnej placówki naukowej podczas konferencji „Różnorodność biologiczna Polski a Światowy Strategiczny Plan dla Bioróżnorodności 2011–2020 – nowe wyzwania i zadania dla ogrodów botanicznych oraz banków genów”. Rok później – 15 maja 2015 roku – w ramach obchodów 25-lecia udostępnienia Ogrodu dla zwiedzających odsłonięto pomnik upamiętniający profesorów: Romana Kobendzę, Bogusława Molskiego, Szczepana A. Pieniążka i Emila Nalborczyka.
W 2017 roku wraz z objęciem funkcji dyrektora przez dra Pawła Kojsa rozpoczął się kolejny etap rozwoju instytucji, w tym m.in. przebudowa kolekcji terenowych i szklarniowych oraz zmiana struktury administracyjnej dostosowana do aktualnych potrzeb i wymagań zarówno pracowników, jak i odwiedzających Ogród Botaniczny gości.
W 2021 roku funkcję dyrektora objął prof. dr hab. Arkadiusz Nowak.