Celem artykułu było przedstawienie dziejów, celów, dotychczasowych sukcesów oraz dalszych planów rozwoju współpracy między Ojcowskim Parkiem Narodowym (OPN) a PAN Ogrodem Botanicznym – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie (PAN OB CZRB).
OPN to najmniejszy z polskich parków narodowych, obejmujący zaledwie 21,46 km2, ustępujący zatem powierzchnią pewnym rezerwatom, chociażby Stawom Milickim z Dolnego Śląska, zajmującym 5298,15 ha. Flora i mykobiota stanowią ważne elementy różnorodności biologicznej OPN. Wykazano tam obecność ponad: 950 gatunków roślin naczyniowych, 300 gatunków mszaków, 1200 gatunków grzybów wielkoowocnikowych oraz niemal 200 gatunków porostów. Niektóre spośród obserwowanych tam organizmów to relikty poprzednich lat 1960–1996. W Ojcowskim Parku Narodowym wymarło niemal 60 gatunków światłolubnych roślin naczyniowych, typowych dla siedlisk otwartych i półotwartych. Ustąpiły m.in. róża francuska, storczyki: drobnokwiatowy i samczy, zaraza macierzankowa oraz czerwonawa. Bolesnych strat doznała również flora łąk i mokradeł. Z OPN ustąpiły nie tylko sozofity bardzo rzadkie w skali całej Europy Środkowej, jak skrzyp pstry, lecz nawet gatunki pospolite w pozostałych częściach Polski jak trzęślica modra.
Wiele prac z zakresu odtwarzania zdegradowanych muraw kserotermicznych bądź naskalnych wykazało, że nasiona większości gatunków roślin, w tym mnóstwa endemitów i reliktów, żyją ledwie do 5 lat w glebie albo wojłoku traw. Jeszcze mniej prawdopodobne byłoby uzyskanie jakichkolwiek żywych nasion ze starych arkuszy zielnikowych. W sztucznych bankach nasion, jak w Ogrodzie w Powsinie, można je przechowywać teoretycznie setki lat bez mierzalnej utraty żywotności. Stąd możliwości wykorzystania glebowego banku nasion i dawnych zielników są znikome, natomiast perspektywy sięgnięcia po zasoby genowe sztucznych banków genów bardzo obiecujące.
Dlatego przy odbudowie i dalszej ochronie czynnej muraw należy albo wykorzystać sąsiedztwo lepiej zachowanych muraw o bogatej florze jako źródło nasion, albo sięgnąć po okazy utrzymywane w ogrodach botanicznych, najlepiej zapewne zastosować obie metody równocześnie. PAN OB CZRB co najmniej od 25 lat ściśle współpracuje z wieloma parkami narodowymi Polski, szczególnie z Kampinoskim, Karkonoskim, Tatrzańskim oraz Pienińskim.
W PAN OB – CZRBw Powsinie od 20 lat z powodzeniem uprawia się co najmniej 13 gatunków priorytetowych dla OPN, w tym chabra miękkowłosego, astra gawędkę, zawilca wielkokwiatowego czy ostrożenia panońskiego. Nowy rozdział w długiej historii odbudowy szaty roślinnej OPN otworzył projekt POIiS pt. „FlorIntegral – zintegrowana ochrona in situ i ex situ rzadkich, zagrożonych i priorytetowych gatunków flory na terenie Polski” nr POIS.02.04.00-00-0006/17. Jednym z najważniejszym celów projektu „FlorIntegral” były sztuczne wzmocnienie ojcowskiej populacji zawilca wielkokwiatowego oraz restytucja dzwonka syberyjskiego i turzycy wczesnej.
Głównym i najogólniejszym celem współpracy OPN z PAN OB CZRB pozostaje wspólne zabezpieczenie różnorodności wybranych gatunków roślin na wszystkich trzech poziomach: genów, osobników i całych ekosystemów, na stanowiskach naturalnych bądź zastępczych w OPN (ochrona in situ), przy równoczesnym gromadzeniu nasion w kriobanku PAN OB CZRB (ochrona ex situ).
Z uwagi na postęp naukowo-techniczny, narastającą presję masowej turystyki, zmian klimatu i ekspansję obcych geograficznie gatunków inwazyjnych warto wytyczyć nowe, szczegółowe cele współpracy. W przyszłości warto zająć się m.in.:
- czynną ochroną roślin naczyniowych o diasporach generatywnych (nasionach lub zarodnikach) typu recalcitrant, czyli źle znoszących suszenie, co utrudnia ich przechowywaniew warunkach kontrolowanych. Recalcitrantami są nasiona wszystkich storczyków, zaraz, wielu drzew lasotwórczych (buka, dębu) i roślin wodnych (grzybieni, grążeli);
- czynną ochroną zasobów genowych wybranych gatunków brzozowatych i różowatych,ważnych dla OPN, poprzez krioprezerwację ich pąków śpiących, szczególnie brzozy Szafera, brzozy ojcowskiej oraz róży francuskiej;
- czynną ochroną zasobów genowych glonów, grzybów i śluzowców, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków ważnych dla OPN;
- szacowaniem różnorodności genetycznej oraz badaniem dróg migracji wybranych gatunków szczególnie cennych dla flory dla OPN, np. obuwika przy zastosowaniu nowych narzędzi genetyki molekularnej.
Publikacja
Kapler A. 2020. Współpraca między Ojcowskim PN a PAN Ogrodem Botanicznym – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej: metody, osiągnięcia, wyzwania przyszłości. Collaboration between Ojców National Park and the Polish Academy of Sciences Botanical Garden – Center of the Preservation of Biological Diversity: methods, achievements, challenges of the future. Prądnik. Prace Muzeum Szafera 30: 117-136.